VI.

Niebawem miał się przekonać, że jest wyższa nagroda od najgorętszego uznania samychże adeptów sztuki, bo błogi i zbawienny wpływ utworu na masy. Płód wielkiego natchnienia, rozpowszechniony w tysiącach fotografii, sprawił ogromne wrażenie na szerokie koła publiczności. „W tym Wiedniu, ubóstwiającym cielesność — mówi prawdziwie i pięknie Ujejski — działy się rzeczy niezwyczajne. Przed wystawami sklepów, w których na widok publiczny rozwieszono obrazy Grottgera, stawały tłumy przechodniów; oni wracali z jednej uciechy i spieszyli zapewne do innej — mimochodem zatrzymali się na chwilę, aby oglądnąć nowość. I stali potem długo, jakby przykuci — bo te obrazy odkrywały nowe, nieznane im światy; i stali zaniepokojeni, niezadowoleni ze siebie — i odchodzili zadumani, smutni, ze spuszczonemi głowami, a odchodzili już nie na miejsca publiczne, ale — między rodzinę, do domu“...

To tylko zdolne tak silnie przemówić do ludzi, co było głęboko odczute i serdecznie umiłowane, a kompozytor słusznie powiedział, że „w tych robotach złożył wszystko, co myślał, co czuł — to, co nad życie ukochał — i to, w czem swoje nadzieje pokładał"...

Słowa powyższe napisał w dniu 22 grudnia roku 1861 do hr. Włodzimirza Dzieduszyckiego, który dawniej objawił gotowość nabycia pierwszej większej jego pracy. „Racz to Pan Hrabia łaskawie przyjąć — dodaje, przesyłając rysunki — i dopomódz mi przysłaniem najrychlejszem 600 fl. w. a." a na znaczy wszy cenę tak skromną, prosi jeszcze o przebaczenie za „zuchwałość"...

Na krótko przed wystawieniem tej pracy zawiązał Grottger stosunek z osobą, która po latach siedemnastu uważała za właściwe wystąpić przed światem ze zwierzeniami, pełnemi uwielbienia dla naszego bohatera, lecz pozbawionemi niemal wszelkiej wartości dla biografa. To bowiem, co znajdujemy w „reminiscencyi", albo się odnosi raczej do samej opowiadającej, niż do artysty, albo ginie w ogólnikach, albo wreszcie nie zawiera w sobie nic ciekawszego. Tego rodzaju stosunków, jak opisany w wiedeńskiej książeczce, miał nasz malarz bardzo wiele w życiu; znalazłyby się też listy bardziej zajmujące od przytoczonych w niej a jednak nie dostarczające nowych rysów do charakterystyki człowieka, o którym wiemy, że był wrażliwym na wszelką piękność i że lgnął do płci słabej. Sama zresztą autorka, pozwalająca się domyślać , że należała do wyższych sfer społecznych, dziwne przecież daje o sobie wyobrażenie, opowiadając, że zasłoniona powagą starszej wiekiem towarzyszki całą noc na balu maskowym spędziła na przemian z artystą i z zakochanym w niej również hr. Ko... Niemniej przeto jest w rzeczonem dziełku, kilka ustępów, zasługujących na uwagę; między innemi słowa malarza (jeśli powtórzone wiernie), wypowiedziane z okazyi studyów Blaasa. „Koloryt — miał powiedzieć — nie był nigdy moją silną stroną. Blaas, jako mój profesor, nie był pod tym względem nigdy ze mnie zadowolony. Pewnego dnia gdy namęczywszy się nie do uwierzenia, oczekiwałem Bóg wie jakiej pochwały, stanął przed moją sztalugą, ażeby mi powiedzieć, że utwór mój bardzo podobny do podeszwy u buta... Wyznaję, że odtąd nierównie chętniej pracowałem ołówkiem, niż pędzlem.“

Ważniejszą i charakteryczniejszą jest odpowiedź, jaką Grottger dał na zapytanie, dla czego wolałby odbyć artystyczną pielgrzymkę do Paryża, niż do Rzymu. „W Rzymie — mówił — panuje klasyczność, system, koloryt, starożytność — wszystko to nie dla mnie. Życie, duch, ruch oto mój żywioł; muszę być wolnym od ograniczeń i reguł — na nic mi się nie zda monumentalność. Studiuję ją wprawdzie i uznaję jej zasługę — piękno panuje wszędzie, gdziekolwiek istnieje; ale dla mnie bliższą jest Francya, niż Włochy.“

W tej Francyi upragnionej miał się ujrzeć dopiero za lat kilka, aby w niej znaleźć grób przedwczesny; do Rzymu nie podążył nigdy, zwiedził tylko północne Włochy i przez czas pewien zabawił w Wenecyi z węgierskim magnatem, hrabią Palffy, który nabył jego „Polskę“ za 3.000 zł. Zanim jednak znalazł się nabywca, a nieraz także później, wypadło malarzowi przechodzić przez ciężkie próby. Smutne to położenie maluje się dosadnie w następnym liście pani Grottgerowej, pisanym niewiadomo kiedy do Andrzeja Grabowskiego: „U nas coraz dotkliwszy niedostatek. Tak źle? jak tego roku, nigdy jeszcze nie było. Obrazy są śliczne, a nikt ich nie kupuje. Z trzystu ludzi odwiedziło już nasz dom, ażeby je widzieć. Artyści z Francyi, Wenecyi, Rzymu, cenili, że w Paryżu dostałby za cyklus 5.000 fl. a może 14.000 fr. a to fatalizm, że 200 fl. na drogę nigdzie dostać nie może — i cały ten kapitał siedzi z nami w domu — i dzień po dniu zmartwienie, desperacya nas bierze. Co to znaczy cały rok żyć i nic nie sprzedać — dosyć powiedzieć, że wszystkie źródła wyczerpane, gdzie się kiedykolwiek dostało... Chłopaczysko tak zmizerniał ze zgryzoty, że tylko skóra i kości na nim; gdy tak czasem siądzie w fotelu, to jak z kamienia wykuty, bez ruchu siedzi — a ja się w drugim pokoju łzami zalewam"...

Smutny ten stan rzeczy sprawiał, że mimo ustalona już w świecie sławę, mimo coraz nowe pomysły do wielkich i wspaniałych utworów, musiał znakomity artysta szukać środków do utrzymania w pracy zarobkowej, zdobywać chleb powszedni dla siebie i rodziny, dostarczając rysunków dla ilustrowanych czasopism, a mianowicie do Waldheimowskich tygodników Mussestunden i lllustrirte Zeitung.