Artur Grottger

Po ukończeniu studyów krakowskich (na wiosnę 1854 r.) udaje się Grottger do Wiednia, gdzie wstępuje do oddziału przygotowawczego Akademii. Już zaraz na wstępie musi walczyć z niedostatkiem, bo stypendyum małe, 20 fl. zaledwie wynoszące, nie może nawet na utrzymanie wystarczyć, a tu trzebaby czem i na czem rysować, przydałby się model, pracownia własna... Przez całe miesiące musi ten mistrz, któremu my teraz pomniki stawiamy, żywić się bułką i... cygarem. Posłuchajmy, co pisze o tych czasach w swoim pamiętniku: „ilekroć zmożony głodem, zapalę centowe cygaro, czuję wyraźnie, że gorycz, osiadająca na podniebieniu, gasi głód i tym sposobem mnie syci, podczas gdy kupiwszy za centa chleba, nietylkobym się nie najadł, alebym owszem podniecił tylko apetyt". Ciągle cygarem „gasić głód" nie można — sprzedaje więc pomału wszystko, co za „zbytkowne" uważa, a że i tych „zbytkownych" rzeczy zabrakło, maluje obrazki dla handlarzy na sprzedaż, daje lekcye, skoro się tylko nadarzy sposobność. Uczy mianowicie rysunków jakiegoś oficera, który w dzień gra w karty w klubie, dokąd i swego młodego nauczyciela zaciąga, a w nocy przyrzeka poprawę i zabiera się do nauki. Ponieważ obok tego illustruje jeszcze Grottger książki rozmaite, łatwo zrozumieć, że w tej pogoni za zarobkiem mało myśli o szkole, zwłaszcza, iż czuje, że profesorowie razem z dyr. Rubenem tylko braki konstatować umieją, a nowej drogi, poza dotychczas utartą, akademicką, a jego wcale niepociągającą, wskazać nie potrafią. Na szczęście Pappenheim, dowiedziawszy się od kogoś o biedzie swego protegowanego, opiekuje się nim skuteczniej, a ponieważ dumny syn Polaka-powstańca daruby nie przyjął, zasypuje go wprost zamówieniami. Obok pracy obstalunkowej, zarobkowej, nie zapomina jednak Grottger, że jest do czego innego powołanym. W r. 1858 przybywa do Krakowa z 1-szym swoim cyklem p. t „Szkoła szlachcica polskiego”. Dzieło to, z czterech obrazów, się składające, jest wyrazem zupełnej dojrzałości artystycznej wielkiego malarza, zanim ten nawet zupełną technikę malarską mógł osiągnąć.

swą na pociski i razy nieprzyjacielskie nadstawiał, ciężko raniony, czuje zbliżającą się śmierć. Ostatnim wysiłkiem ściska rękę plączącego syna i błogosławi mu. 

Obrazy te dają nam całokształt wychowania szlacheckiego i, czem właśnie geniusz Grottgera się odznacza,niepotrzebują nawet komentarzy. Ogółprzyjął „Szkołę szlachcica” bardziej niż przychylnie, nawet Lucyan Siemieński,surowy krytyk „Czasu”, chwali ją. Zabawiwszy niedługo w Krakowie, Grottger wraca bo Wiednia, a pod koniec roku szkolnego wysyła go Pappenheim do Monachium na wystawę: „Deutsche allgemeine und historische Kunstausstellung”. Wystawa ta jednak zbyt wielkich korzyści mu nie przyniosła, bo jej dział malarski był raczej popisem szkół i akademii. Niedługo jednak mógł tutaj popasać, bo Pappenheim, który chciał go „ujrzeć nadwornym malarzem cesarza austryackiego” strzeże każdego jego kroku. Wraca więc napowrót bo szkoły i, ponieważ tu w „Meisterschuli“ był zwyczaj, iż każdy uczeń co roku dostarczał na popis jedną większą kompozycyę, wystawia obraz p. t. „Spotkanie Sobieskiego z Leopoldem pod Schwechat" (obraz 12). Pod czarnem chmurnem niebem wita cesarz austryacki, Leopold polskiego bohatera „co Wiedeń wybawił” od Turków. Za temi dwiema postaciami ciągną ich świty : wspaniali i dumni Sarmaci i wytworni Austryacy. Kompozycya ta w zupełności zabowołniła profesorów, jako zrobiona wedle przepisów akademickich, a twócy przyniosła nagrodę w kwocie 300 fl. Sam temat jednak, a wreszcie kontrast między wspaniałą marsową postacią króla Jana, a wytwornym cesarzem, nie mógł zjednać twórcy łask dworu, jakby sobie tego życzył Pappenheim, nie mógł też być szczeblem, po którym mógłby się dostać Grottger na stanowisko malarza cesarskiego. Ale on o to nie dba.

Tymczasem wybuchła wojna włosko-austryacka, wojna o zjednoczenie Włoch, rozbitych na drobne państewka, a z konieczności rzeczy wojna z Austryakami o zabrane przez nich północno-włoskie prowincye jak Lombardyę, Wenecyę... Pappenheim rusza na plac boju, a spodziewając się, iż Grottger mógłby tu znaleźć dużo tematów bo obrazów, które jako uwieczniające spodziewane tryumfy Austryi zwróciłyby nań uwagę Cesarza, wzywa go za sobą. Lecz Grottger nie podążył za swym opiekunem, bo czuł że jego, Polaka, inne czekają laury, inny woła obowiązek.

Zostaje więc w Wiedniu, a nie mając już pomocy ze strony Pappenheima, pracuje w zupełności sam na siebie. Ale nie było to łatwem w czasie kiedy wojna wbrew przewidywaniom dla Austryi niepomyślna, znaczona klęskami pod Magentą i Solferino, zaprzątała umysły wszystkich, tak, że nikt nie miał czasu, ani ochoty na popieranie sztuki. Jedynym sposobem zarobkowania były illustracye, które też Grottger dla rozmaitych polskich, czeskich i niemieckich (jak Mussestunden) czasopism wykonuje. W krótkim czasie zdobywa sobie sławę znakomitego i sumiennego illustratora, podejmuje bardzo poważne prace, jak n. p. illustracye do „Oesterreichische Geschichte“ Patuzziego. Po wojnie wraca Pappenheim — Grottger znowu robi masę portretów koni, a z większych rzeczy „Ucieczkę Henryka Walezego“ (obraz 13). Obraz ten przedstawia chwilę, kiedy Henryk Walezy, Francuz, po ostatnim Jagiellonie królem Polski obrany, na wiadomość o śmierci brata swego, króla francuskiego, Polskę, której pokochać nie umiał, po kryjomu opuszcza, aby zasiąść na tronie francuskim. 

Nadszedł wreszcie rok 1861., rok w życiu Grottgera przełomowy. Od tego czasu zarzuca malowanie olejne i akwarelę, a pracuje stale ołówkiem, którym, jak przy illustracyach chleb zdobywał, tak teraz będzie bronił ojczyzny wstającej i w morzu krwi, wśród jęków powstańczych i wrzasków rozbestwionego żołdactwa na nowo spętanej; bo oto zbliżają się wypadki, które poprzedziły wybuch powstania styczniowego. Po śmierci cara Mikołaja, który niesłychanemi okrucieństwami płacił Polakom za ich powstanie z r. 1830, a z chwilą wstąpienia na tron carów Aleksandra II., który występował z początku jako monarcha liberalny, zdawało się, że część Polski, zabór rosyjski stanowiąca, odetchnie nareszcie po tylu nieszczęściach i okrucieństwach „systemu mikołajowskiego“. Ta nadzieja, a wreszcie zjednoczenie się Włoch i pomyślnym skutkiem uwieńczona walka ich z Austryą, to wszystko podnieciło niesłychanie umysły Polaków i znalazło swój wyraz w manifestacyach pogrzebowych bohaterów-bojowników wolności Rosya odpowiedziała... kulami i nahajkami. Pomimo to 10. października 1861 r. tłumy bezbronnego ludu warszawskiego zbierają się, aby uczcić wspaniałym pogrzebem arcybiskupa Fijałkowskiego, gorliwego patryotę. Manifestacyę tę uwiecznił Grottger w swym pierwszym cyklu powstańczym p.t. „Warszawa”. Wszystkie stany (obraz 14.) bez różnicy kastowej ruszyły, aby bać wyraz czci dla zmarłego patryoty: więc razem z chłopem sztandar narodowy dźwigającym, postępuje szlachcic i mieszczanin; idą zapatrzeni w swe dusze, na ich twarzach skupienie i powaga, o wrogu, który przed niczem się nie cofa, nie myślą. Nietylko warstwy społeczne, ale i wyznania solidaryzują się: oto grupa Żydów (obraz 15.). Starzec rabin w oznakach swej godności wraz z prowadzącymi go spogląda z grozą przed siebie, grozą, gniew boży przepowiadającą ciemiężycielom. Obraz 3-ci Warszawy to Kapłan błogosławiący ludowi (obraz 16.). Hostyę trzyma nad głowami w modlitwie i zachwyceniu pochylonego ludu, nie obawia się, że każdej chwili mogą wpaść żołdacy moskiewscy, ludzi wymordować, a kościół znieważyć. (Obraz 17.) Wojsko dało ognia do modlącego się tłumu: pada kulą moskiewską trafiony młodzieniec, „pierwsza ofiara" nowych zbrodni wroga, jedyna broń książka do nabożeństwa z ręki mu wypadła, a on sam, waląc się na ziemię, zdaje się nie czuć bólu, nie czuć żalu za życiem, rozpromieniona twarz jego zdaje się mówić do niewidzialnych zabójców: za ojczyznę! — im więcej krzywd, tem prędzej zmiłowanie Boże.

Wnętrze kościoła (obraz 18.) Wdowa z dwojgiem dzieci przechodzi koło chrzcielnicy z twarzą, w wizerunek Chrystusa cierpiącego wpatrzoną — żołdacy moskiewscy zabili jej męża, lecz ona nie płacze, nie szlocha, bo to za wiarę i ojczyznę. A lud w kościele (obraz 19.) zamknięty, 18 godzin przez Moskali w oblężeniu trzymany, głuchy na rozkaz opuszczenia kościoła, nie zważa na niebezpieczeństwo, na jakie się naraża, nie rozpacza, lecz modli się z oczyma w stronę ołtarza wlepionemi. A wreszcie, gdy na rozkaz gubernatora Gerstenzweiga wojsko wpadło do kościołów i znieważyło je, administrator archidyecezyi warszawskiej ks. Białobrzeski nakazuje zamknąć znieważone kościoły, póki lub, który wojsko w liczbie 3000 z kościoła do cytadeli zapędziło, nie będzie uwolniony, a kapłanom dane zapewnienie, iż podobny wypadek nigdy się nie powtórzy. Obraz p. t. „Zamknięcie kościołów" (obraz 20.) przedstawia chwilę, kiedy księża ten rozkaz wypełniają — w twarzach ich proroctwo gniewu bożego na świętokradców. 

Te siedm obrazów „Warszawy” przedstawia wypadki, poprzedzające wybuch powstania. Grottger pracuje nad nimi od połowy października bo końca listopada i wystawia je w Wiedniu. Wrażenie ogromne — przed kartonami codzień tłumy ludu, a poeta niemiecki Ludwik Foglar na cześć ich twórcy improwizuje. Ale jak można było przewidzieć, treść dzieła swym „buntowniczym nastrojem", zraża bo Grottgera profesorów-Niemców i Pappenheima, który przekonywuje się, że życzenie jego nigdy się nie spełni. Obok tej Warszawy stworzył Grottger później inną, której nie znamy, bo wystawiona w Londynie, tam również zakupioną została. „Illustrierte Zeitung" pisze o niej, iż była „bardziej jeszcze skończoną niż pierwsza".

Jak już to powiedzieliśmy, wypadki odmalowane w Warszawie poprzedziły powstanie; to, co nastąpiło potem, jest streszczone w drugim wielkim cyklu Grottgera, w Polonia. Rząd rosyjski, zaniepokojony manifestacyami tłumów, nie mając wiele wojska pod ręką na stłumienie większych możliwych ruchów, bo nawet w tern nielicznem, które stało w Królestwie, nastrój rewolucyjny panował, robi narazie ustępstwa, aby zciągnąć siły, i mianuje naczelnikiem rządu cywilnego Królestwa Polaka, margrabiego Wielopolskiego. Wielopolski, dumny, a niepopularny w kraju magnat, zaraz na wstępie niektóremi zarządzeniami zraził jeszcze bardziej do siebie naród. Kiedy wreszcie wyłoniła się z jego głowy myśl, aby zapobiedz powstaniu, które według niego nie miało sensu, przez zabranie w sołdaty wszystkich, młodych „niebezpiecznych dla państwa", musiało powstanie wybuchnąć, chociaż jeszcze nie przygotowane, zanimby plan ten został w zupełności wykonany. Obraz p. t. „Pobór“ (obraz 21.) przedstawia smutny widok, kiedy nagle, w nocy, żołdacy uprowadzają z domu młodzieńca wśród łez i rozpaczy nadbiegłej na to rodziny. Branka zatem rozpoczęta przyspieszyła wybuch powstania. Dziwna to będzie walka: Bez przygotowania, bez broni, bez jednolitego planu, bohaterowie r. 1863 nie mogli marzyć o zwycięstwie — wychodzili, walczyli, cierpieli i z imieniem ojczyzny na ustach ginęli. Naprzeciw krociowych, w broń dalekonośną i wodzów w wojnach posiwiałych opatrzonych, zastępów nieprzyjaciół, garść rozrzucona, po lasach się kryjąca, której bronią rzadką strzelby myśliwskie, a najczęściej kosy i piki, gwoźdźmi nabijane. W obrazie „Kucie kos" (obraz 22.) dwóch powstańczych bohaterów, co na krociową potęgę cara-despoty z... kijami z bo mu wyszli, czeka na kosy, które kowale przygotowują. Lecz nie racławickie to będą kosy radosne, nie „Kościuszki, naczelnika chłopskiego"— to raczej insygnia męczenników. Radości i nadziei tu nie masz — tylko skupienie, zapatrzenie w głębie duszy i serca, co całe miłości ojczyzny biednej pełne. — Trzeba iść, walczyć i zginąć, aby pokazać światu, pokazać Europie, przypomnieć zaborcom, że Polska jest i będzie, a chociaż na trzy sztuki rozdarta, to przecież, jak Trójca boża — jedna, trójjedyna. Z kosami, strzelbami myśłiwskiemi rzadko, zbierają się powstańcy po lasach, starając się łączyć w większe oddziały... Tylko ziemia-matka, bory i rzeki ojczyste widziały i słyszały te cuda męstwa i zapamiętania polskiego, widziały zapasy Mielęckiego,. Padlewskiego, Czachowskiego, Kruka i innych bohaterskich partyi i ich dowódców. „Bitwa" (obraz 23.) Grottgera przedstawia typowy obraz walki narodowej. Pod sztandarem grupa polskich straceńców, garść ich zaledwie, strzelają, nabijają i tak ciągle, aż gdy zbraknie prochu, a rury piec zaczną, z pięściami gołemi rzucą się na wroga i... zginą. Natchniona twarz chłopa, trzymającego sztandar, starca, który kulami zabitego towarzysza, może syna, razi nieprzyjaciół, pioruny, ciskane z oczu lewego obrońcy sztandaru — oto typy bohaterów-powstańców. Obraz p.t.„Schronisko"(obraz 24.) pokazuje jak ranni powstańcy znajdują opiekę w domu Polki,niedbającej na niebezpieczeństwo, jakie jej może grozić w razie przybycia Moskali — właśnie nadbiega wystraszony żyd, który donosi o zbliżaniu się wroga. „Obrona dworu" (obraz 25.) Moskal przyszedł, otoczył dwór — zdać się, znaczy to wydać powstańców na śmierć, a kobiety na hańbę. Dwaj młodzieńcy wszystkiemi siłami wstrzymują drzwi, naciskane przez wrogów. Nadziei być nie może tam, gdzie dwóch przeciw dziesiątkom. Przynajmniej drogo sprzedać życie. Starzec, ojciec rodziny, może stary żołnierz napoleoński, smutno patrzy przed siebie, żeby tak lat kilkadziesiąt w tył, pokazałby on, rębacz, może Samosierrę pamiętający, jak należy umierać, ale teraz trzeba stać bezczynnie, bo ręka ledwie laskę podźwignie i patrzyć na rozpacz kobiet, na kochane główki wnucząt, na bezowocną walkę synów. 

„Po odejściu wroga"(obraz 26) trupy, zgliszcza i ruiny. Trup zamordowanego jeszcze grozi wrogom — matka tak, jak rzuciła się na obronę dziecka, zabita. Nad trupami rodziny, nad zgliszczami i resztkami po rabunku stoi powstaniec, lecz nie grozi wrogom, nie woła zemsty, twarz ukrył w dłonie i zdaje się mówić z rezygnacyą: niech się stanie — on sam pójdzie dopełnić ofiary i zginie. To bohaterskie zmaganie się z wrogiem, to krwawe męczeństwo, nie przemoże roju nieprzyjaciół. Na pobojowisku (obraz 27) zostały nagie trupy — bojownicy wolności spełnili swój obowiązek... 

I znów wprowadza nas Grottger do dworu szlacheckiego: Ranny powstaniec przyniósł kobietom wiadomość o śmierci mężów — kochanków czy braci — z pośród rozpaczających kobiet patrzy z wyrzutem w stronę powstańca smutna twarz pacholęca. Czyż tylko śmierci i żałoby jesteś zwiastunem — czemu nic nie mówisz o zwycięztwie, o tryumfach nad wrogiem, o blizkiem oswobodzeniu ojczyzny? Lecz powstaniec odwrócił twarz zbolałą i... milczy; nie o zwycięztwie, lecz o klęskach/ — nie o tryumfie, lecz o nieszczęściu, — nie o wolności, lecz o niewoli mu mówić... Wszakże wśród tylu bohaterskich czynów wśród krwi tak obficie przelanej, nigdzie — nigdzie nie widać nadziei... Wreszcie kiedy partye powstańcze istnieć przestały, kiedy ostatnie oddziały Chmielińskiego, Bosaka, Rudzkiego ciągle malały, kiedy samolubna Europa milczała, a Austrya i Prusy Rosyę poczęły naśladować — powstanie upadło... 

Pierwszy obraz tytułowy Polonii znakomicie symbolizuje powstanie z r. 1863 (obraz 29): Nad uwolnieniem z kajdan matki-ojczyzny, szatą żałobną odzianej, pracuje wszystkiemi siłami jej syn, podczas gdy dwaj inni, bezbronni, starają się ciałami swemi zasłonić ją od niewidzialnego wroga. Obok strzaskana kolumna, jak nagrobek z żałobną cyfrą roku tego MDCCCLXIII. W Polonii występuje Grottger, jako wielki obrońca narodu — dzieło to daje świadectwo okrucieństwom wroga i męczeństwa Polski późniejszym pokoleniom. Potęga geniuszu jego sprawiła, iż świadectwo to doszło do wszystkich narodów i wywołuje potępienie dla zaborców, a dla bohaterów wolności— cześć... 

Po wspaniałej, całe powstanie symbolicznie malującej, Polonii przenosi nas Grottger w lasy litewskie: tworzy nowy wielki cykl: Lithuania i, jak w Poloni dał nam ogólny obraz powstania, tak tu maluje historyę powstania w stosunku bo dwojga kochających się małżonków-patryotów.

Litwa na wiadomość o powstaniu w Koronie nie pozostała w tyle za swą siostrzycą — z borów litewskich rozgrzmiewają czyny Narbuta, ks. Mackiewicza, Sierakowskiego, Trauguta i innych dzielnych partyzantów. Pierwszy obraz Lithuanii baje nam środowisko, wśród jakiego toczyła się walka, a więc „Puszczę" (obraz 30). Obraz ten przypomina genialny opis puszczy litewskiej z „Pana Tadeusza", wielkiego dzieła polskiego wieszcza Adama Mickiewicza. Między konarami drzew odwiecznych nad wodą, co „lśni się plamista rdzą krwawą", gdzie mieszka „ryś bystry lub żarłoczny rosomak", unosi się złowrogie widmo śmierci. Wnet ciszę borów zamąci huk strzałów, jęki umierających — wnet straszna mara rozpocznie swą pracę. W obrazie drugim p. t. Znak (obraz 31) ukaże nam Grottger parę małżonków w chwili, gdy sąsiad-powstaniec daje umówiony znak: już czas... Czuwająca kobieta budzi śpiącego męża — wnet zerwie się on, pożegna żonę i dziecko maleńkie, chwyci za topór i strzelbę i... ruszy bronić wiary i ojczyzny na umówiony punkt zborny. Tu (obraz 32) składa „Przysięgę" na krzyż Zbawiciela: przed nim ksiądz-powstaniec, postać potężna, wzniosła — może to ks. Mackiewicz, który idąc za głosem ojczyzny, za głosem obowiązku, zebrał partyę, walczył i zginął z ręki wroga:., na szubienicy. Obraz trzeci to: „Bitwa" (obraz 33). Z wrogiem, który już dowiedział się o zebranej świeżo partyi, walczą mieszkańcy „przepastnych krain puszcz litewskich", walczą ludzie i zwierzęta. Widzimy tu i naszego bohatera, który z sztandarem w ręku rzuca się na nieprzyjaciół: w jego oczach nie żądza krwi, nie pragnienie zemsty, lecz obowiązek, obowiązek bronienia ojczyzny drogiej bo ostatniej kropli krwi, bronienia wiary świętej 'do ostatniego tchu. Tymczasem kobieta w domu (obraz 34), aby być godną męża bohatera, pracuje dla powstańców, przygotowuje dla nich kule. Widzimy ją przy pracy, odłożyła na chwilę swą robotę, by przytulić płaczące dziecko, i wzrok swój smutny w dal posyła, za swym ukochanym…

wezbrane kula moskiewska strzaskała. Lecz nie dość ofiary jeszcze: Oto Moskwa, mszcząc się na żonie za męża, odrywa ją od dziecka, od pamiątek po jej drogim bohaterze i pędzi w lochy kopalniane sybirskie, gdzie pracuje zakuta w kajdany (Obraz 53.) Aż zlitowała się nad nią „Częstochowska Panienka kochana"; zwiastuje jej, w „Widzeniu” że dość już męki, dość cierpień, że ofiara jej skończona…

Wreszcie ostatni etap martyrologii polskiej, męczeństwa polskich bohaterów: „Sybir”. Powstanie upadło, a wróg zwycięski, mszcząc się. konfiskuje majątki powstańców, ich samych pędzi w straszne, mroźne kraje sybirskie. W „Pochodzie na Sybir* (obraz 36) widzimy smutny szereg męczenników powstańców, gnanych przez śnieżną, beznadziejnie pustą krainę. W lada jakich burkach, szynelach, upadają z trudów i ran świeżych, nie opatrzonych. Bici nahajkami i knutami idą polscy męczennicy na polską Golgotę: na Sybir, aby tu wychylić bo dna kielich cierpień. 

Jednak i tu myśl o ojczyźnie ciągle jest z nimi. Na obrazie „Ciosanie krzyża” (obraz 37) trzech powstańców pracuje nad obrobieniem krzyża pamiątkowego z datą 1863 r. naokoło nich pustka syberyjska, monotonna, a ojczyzna daleko — może jej już nigdy ujrzeć nie mają. Po ukończeniu krzyża dźwigają go (obraz 38) na miejsce przeznaczone, dźwigają go z jakąś smutną radością tak, jak krzyż życia swego. Dwa te obrazy symbolizują walkę powstańców i ich cierpienie. Wreszcie ostatni obraz „Sybiru" (obraz 39). Powstaniec z r. 1863 pracuje w minach sybirskich. Jakaś cicha rezygnacya na jego smutnej twarzy, którą opromienia aureola męczeństwa — na piersiach szkaplerz, droga pamiątka z ojczyzny.

Zastanawiając się nad cyklami powstańczymi Grottgera mało mówiliśmy o nim samym. On tymczasem wraz ze sławą biedę, mówiąc po staremu, klepie. Jak już łatwo można było przewidzieć, twórca „Warszawy" i „Polonii" nie mógł się cieszyć wielkiemi łaskami cesarza: traci c. k. stypendyum, nawet poczciwy Pappenheim opuszcza go, ale on nie myśli zarabiać na ich względy.

„Warszawę" nabył wkrótce magnat, Dzieduszycki, prawda, że za cenę w stosunku do wartości dzieła śmiesznie małą, bo za 600 fl., ale i to było dobre, gdy na inne cykle nie było nabywców. Aby mieć pojęcie, jaki, nawet teraz sławą opromieniony Grottger, niedostatek cierpi, przytoczmy wyjątek z listu jego matki: „U nas (pisze matka) coraz dotkliwszy niedostatek... Obrazy są śliczne, ale ich nikt nie kupuje. Artyści z Francyi, Wenecyi, Rzymu, cenili, że w Paryżu dostałby za cyklus 5000 fl., a może 14000 franków; a tu nawet 200 fl. na drogę nigdzie dostać nie może... Chłopaczysko tak zmizerniał ze zgryzoty, że tylko skóra i kości na nim, gdy tak czasem siądzie w fotelu, to jak z kamienia wykuty bez ruchu siedzi — a ja się w drugim pokoju łzami zalewam". Zmuszony tedy zarabiać na życie, znowu zabiera się Grottger do illustracyi — na szczęście „Polonia" znalazła wreszcie nabywcę. Nabył ją mianowicie Węgier hr. Janosz Palffy z Preszburga za 3000 guldenów; jednocześnie zakład fotograficzny Miethke i Wawra płaci mu za prawo reprodukcyi Polonii 1000 fl. czując się naraz w posiadaniu tylu pieniędzy, widzi już Grottger siebie i swoją rodzinę w dostatkach,a matka, rozumiejąc, iż, im piękniejszy będzie apartament jej syna, tem chętniej wielcy panowie będą się u niego portretować, urządza mu wspaniałe, kosztowne mieszkanie, grosze uciekają tak, że znowu można się było spodziewać ruiny. Ale narazie Grottger, nie potrzebując troszczyć się o pieniądze, znowu zabiera się do malowania farbami, które w r. 1861 zarzucił, a więc przed trzema laty. 

Hr. Palffy, nabywca Polonii, zajmuje teraz w stosunku do niego miejsce Pappenheima. Owocem tej przyjaźni był wyjazd do Wenecyi, mający wielkie znaczenie w życiu artysty. 

Wenecya wywiera na Grottgera najsilniejszy wpływ malarski. Przez miesiąc studyuje on tu mistrzów weneckich (takich jak Tycyan, Bordone, Bonifazio, Bellini), od nich uczy się koloru.

Wojna zwiastowana kometą nadciągnęła. Muza-natchnienie spłynęła w obłokach do dumającego artysty i wzywa go, aby szedł za nią „przez padół płaczu" (obraz 46), przez dzieła zniszczenia, przez palące się miasta, przez pola zasłane trupami. Przychodzą najpierw na miejsce, gdzie odbywa się „losowanie rekrutów" (obraz 47): Wśród łez gorących, wśród rozpaczliwych jęków i szamotań matki, wstrzymywanej przez wartę, stoi, nagle z domu wyprowadzony, młodzieniec, z ręką zanurzoną w urnie pełnej zwitków papieru. Jeden ruch ręki i wszystko roztrzygnięte. Przed nim rozrzucone na ziemi kartki poprzedników, z boku starszyzna wojskowa natrząsasięzniego. To pierwszy etap wojny. Muza i artysta idą dalej — natrafiają na scenę „Pożegnania" (obraz 48): Kobieta z małem dzieckiem na ręku wyszła z domu, by pożegnać męża, ciągnącego na wojnę. Co się z nim stanie? może zginie, a co gorsza, może będzie musiał deptać to, co szanować i czcić powinien — co z nią i dzieckiem będzie, kiedy wróg bezlitośny zaleje kraj i zaślepiony rządzą mordu i niszczenia, będzie palił, zcinał i rabował? Nad wojskiem, w którem jej mąż — stado kruków — czyż już, już krew czują? W ślad za wojskiem poszedł artysta z muzą. „Pożoga" (obraz 49). Zatrzymali się przed miastem płonącem: łuną pożaru oświetlone walą się domy bombardowanego miasta — mieszkańcy uchodzą, dźwigając z sobą, co się da, dokąd, nie wiedzą, byle choć na chwilę uciec przed śmiercią. Ale już pędzi za nimi straszny sługa wojny „głód" (obraz 50). Pod drzewem siedzą dwie kobiety, starzec i dzieci. Za nimi trupy, pożary i ruiny, przed nimi straszna śmierć głodowa. Ostatni kawał chleba dzieli jedna kobieta między wyciągające rączki, zgłodniałe dzieci, a druga, oparłszy na dłoni skołataną głowę, myśli, co dalej będzie — za nimi starzec-opiekun patrzy groźnie i dziko, jakby badał okolicę. Stąd prowadzi muza artystę do obozu. „Zdrada i kara" (obraz 51). Pochwycono szpiega-handlarza. W bucie znaleziono kompromitujące go papiery — kat gotowy dla zdrajcy. Ten wlepił przerażone oczy w czytających papier i woła zmiłowania. Lecz niema zmiłowania tu, gdzie giną tysiące, niema litości dla tego, co dla innych nie miał litości. Obraz „Ludzie czy szakale" (obraz 52): Na pobojowisku trupy. Przed chwilą pełniła się tu krwawa zbrodnia, walką zwana, a teraz jej dopełnienie, rabunek. Z ciał poległych zdzierają szaty i zabierają, co można, ludzie-hyeny. Już jeden trup nagością świeci, z boku grozi zaciśnięta ręka zabitego, — a artysta i muza zapytują się siebie, czy ludzie zdolni są do podobnych okropności, „czy to ludzie czy szakale"? (Obraz 53): Wnętrze domu, w którym przed chwilą wrzała walka: Wróg nadszedł, wymordował ojca, matkę — dzieci malutkie wchodzą, nie mogą zaraz zrozumieć, co się stało, — za co ci ludzie taką krzywdę im wyrządzili, za co im zabili rodziców? Nie mają już nikogo i nic, przed niemi „już tylko nędza". Wreszcie (obraz 54) dopełnienie zgrozy, widok straszny, na który już te dwie postacie patrzeć nie mogą i uchodzą, zasłoniwszy oczy: „Świętokradztwo", świętokradzką ręką znieważona świątynia, znieważone ołtarze, znieważony wizerunek Chrystusa. Niedawno byli tu żołdacy; zostały po nich karty, wódka — na szyję Chrystusa pozarzucali ładownice, na rękach jego, przybitych do krzyża, zawiesili szable, oczy jego przebili ostrzami bagnetów. Czyż niema kary na świętokradzców, czyż niema nic, coby powstrzymać mogło zbrodniczą rękę rozbestwionego człowieka, swemi świętościami poniewierającego. Na to odpowiada artysta w pracowni: (obraz 55) „Ludzkości, ty rodzie Kaina" jest przecież nad tobą karzący Bóg. — Taką jest treść „Wojny".

Obrazy