sygn. p.g.: Ignacy | Witkiewicz | 1923 | T.B [w kółku]
Obraz posiada ekspertyzę dr Anny Żakiewicz z września 2022 roku.
Portret Czesława Jankowskiego wykonany został dwa lata przed oficjalnym założeniem Firmy Portretowej. Został zakwalifikowany do typu B, do którego – według Regulaminu – należały wizerunki „charakterystyczne, jednak bez cienia karykatury“. Przypominały one fotografie umieszczane zazwyczaj w dowodzie tożsamości, paszporcie, prawie jazdy, etc., zawsze jednak wyrażały niezwykle trafnie uchwyconą indywidualność modela. Takie portrety Witkacy na ogół sygnował swoim drugim imieniem i nazwiskiem, a nie pseudonimem, podkreślając w ten sposób ich oficjalny charakter.
Portret Jankowskiego znakomicie spełnia te założenia. Przedstawia bowiem szacownego, starszego, 66-letniego pana o szlachetnych rysach twarzy, zaczesanej do góry bujnej, choć już mocno siwiejącej czuprynie oraz lekko rozwichrzonych obfitych wąsach, ubranego w ciemny garnitur z kamizelką, w której wycięciu widoczna jest biała koszula z kołnierzykiem przypinanym na guziki i beżowy krawat. Wizerunek utrzymany jest w stonowanej kolorystyce, w konwencji realistycznej, jedynie tło zostało zbudowane z geometrycznych form obwiedzionych ciemnym konturem, co koresponduje z ówczesnym malarstwem olejnym artysty i jego rysunkowymi kompozycjami.
Czesław Tomasz Ignacy Jankowski (1857-1929) był poetą, publicystą, dziennikarzem, tłumaczem literatury pięknej, krytykiem teatralnym i literackim, a także działaczem politycznym i społecznym. Interesował się też historią i etnografią, zwłaszcza kresową. Mieszkał i pracował głównie w Wilnie, ale też w Warszawie. Był znajomym Karola Szymanowskiego oraz Jarosława Iwaszkiewicza, z którymi przyjaźnił się także Witkacy. Witkacy wykonał co najmniej trzy portrety Jankowskiego, jeden z nich (z 1922 r.) jest obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie. W 1927 Jankowski napisał przewrotną recenzję z wydanej właśnie powieści Witkacego Pożegnanie jesieni, generalnie pełną wybrzydzania na „chorobliwą imaginację“ oraz „babranie się w świństwie“, którą jednak kończy nieoczekiwane stwierdzenie, że powieść ta to „arcydzieło kpiarskiej mistyfikacji, w której nikt tak nie celuje w Polsce, a nawet może w Europie“ (Świństwo „metafizyczne“, „Słowo“ 1927, nr 210, s. 3).
Witkacy przyjaźnił się także z córką Jankowskiego, Ireną, z którą razem chodzili w góry, jeździli na nartach, artysta bywał na organizowanych przez nią fajfach. Oczywiście wykonywał też jej portrety.
Reasumując, Portret Czesława Jankowskiego z 1923 roku jest dziełem niezwykle interesującym, zarówno z uwagi na czas powstania – jeszcze przed powołaniem do życia Firmy Portretowej, ale już będącym jej znakomitą egzemplifikacją – jak i osobę portretowanego: twórcę polskiej kultury w wielu jej przejawach, począwszy od przełomu XIX i XX w. do końca pierwszej dekady dwudziestolecia międzywojennego, postać szacowną, w dodatku – niepozbawioną zmysłu krytycznego oraz inteligentnego poczucia humoru, co szczególnie musiało podobać się Witkacemu.
Za ekspertyzą dr Anny Żakiewicz
Stanisław Ignacy Witkiewicz (Warszawa 1885 - Jeziory na Wołyniu 1939) uczył się w domu pod kierunkiem ojca, Stanisława Witkiewicza. W 1903 zdał maturę we Lwowie. W 1904 zaczął podróżować, m.in. do Wiednia, Włoch, Monachium, Paryża, Londynu. W latach 1904-1910 odbywał studia w ASP w Krakowie u prof. Józefa Mehoffera, przerywane okresami nauki u Władysława Ślewińskiego. W 1914 wyjechał z ekspedycją Bronisława Malinowskiego do Australii, stamtąd zaś wprost do Petersburga, gdzie po wybuchu I wojny światowej zaciągnął się do wojska rosyjskiego. W Rosji był świadkiem rewolucji bolszewickiej.
Po powrocie do kraju w 1918 został członkiem grupy „Formiści", z którą wystawiał w latach 1918-1922. W malarstwie tego okresu był najbliższy wcielenia w życie własnej teorii Czystej Formy, sformułowanej w czasie wojny (stosowała się ona również do dramatu). Obok Leona Chwistka był głównym teoretykiem ugrupowania. Po 1924 działał jako jednoosobowa „Firma Portretowa S. I. Witkiewicz’’ wykonująca portrety na zamówienie. Jednocześnie kontynuował twórczość literacką (dramaty, powieści) i filozoficzną, przede wszystkim zaś uprawiał spajającą wszystkie formy jego aktywności, docenioną dopiero u schyłku XX wieku „sztukę życia’’. Popełnił samobójstwo na początku II wojny światowej, nazajutrz po agresji sowieckiej na Polskę.
