Stefan Żeromski (Maurycy Zych) Do swego Boga Gryf Do swoich Aleksander Krasicki Ojczyzna Kraków 1894 Wydawnictwo Groszowe Imienia Tadeusza Kościuszki Nakładem Dra Z. Kostkiewicza i K. Wojnara Druk. Wł. Ł. Anczyca i Spółki 24s. o. współczesna z zach. o. oryginalną broszurową s. bdb For. ca: 17x11,5 cm “W twórczości Stefana Żeromskiego dominują fundamentalne dla Polaków zagadnienia narodowe i społeczne. Trochę niepostrzeżenie przewija się tak zwana kwestia narodowościowo-wyznaniowa pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego, związana z ekspansją rosyjsko-prawosławną na ziemiach nadbużańskich w drugiej połowie XIX wieku1. Została ona poruszona między innymi w powieści Uroda życia, nowelce Ananke, ale najdoskonalszy artystycznie wyraz znalazła w „szkicach folklorystycznych”: Do swego Boga i Poganin. W tych dwu zaledwie kilkustronicowych tekstach Stefan Żeromski zawarł ogrom tragedii podlaskochełmskich unitow, zmuszonych siłą do przyjęcia prawosławia. Oba utwory, mimo że mniej znane, należą niewątpliwie do najwyższych osiągnięć literackich ich autora, a można też zaryzykować stwierdzenie, że także do najlepszych osiągnięć literatury polskiej. (...) Akcja noweli Do swego Boga toczy się na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku. Utwór otwiera scena zmetaforyzowanego opisu przyrody pewnego marcowego poranka, który stanowić będzie tło dla przyszłych wydarzeń. Na złowrogim i lirycznym tle narrator ukazuje dwójkę bohaterów pielgrzymów: starego chłopa-unitę Felka i jego wnuczkę Teofilkę, którzy ukradkiem corocznie wędrują celem odbycia wielkanocnej katolickiej spowiedzi z Podlasia aż „gdzieś za Warszawę”. A wszystko to z tego powodu, że Felek ongiś, wskutek katowania przez żołnierzy rosyjskich jego rodziny, broniącej swego katolickiego charakteru, podpisał deklarację przyjęcia prawosławia. Jego syn bity na śmierć nahajkami do końca wytrwał w katolicyzmie, konając wołał, że on „Polak, na polskiej ziemi urodzony”. Teraz Felek te pielgrzymki „za Warszawę” traktował jako pokutę za swoją zdradę katolickiej Cerkwi unickiej.” [w:] Witold Kołbuk, STEFAN ŻEROMSKI WOBEC KWESTII PRZEŚLADOWANIA UNITÓW PODLASKO-CHEŁMSKICH |