Działania wojenne wojska polskiego w walce przeciwko Rosyi w roku 1830/31.

Tymczasem Dybicz podzielił swą armią na kilka części z powodu trudności o żywność, lizał swe rany, czekał na posiłki i próbował przejść Wisłę, aby atakować stolicę od strony zachodniej. Przez cały marzec panował względny spokój. Dnia 31-go marca przeszła armia polska w cichości po moście wyłożonym słomą na Pragę i uderzyła zrana na korpus Gejsmara, rozłożony niebacznie pod Wawrem. Piękny ten manewr wykonali generałowie Rybiński i Ramorino, zachodząc nieprzyjaciela z boku i z tyłu, a kilka dział i 2000 niewolnika były owocem walki. Skrzynecki posunął się z armią naprzód i tego samego dnia pobił ponownie Gejsmara i Rosena pod Dębem Wielkim, gdzie pułki 4-ty i 8-my piechoty z pomocą śmiałego napadu jazdy Skarżyńskiego zdobyły wieś, dziewięć dział, kilkanaście jaszczyków i około 2000 nowych jeńców. Wesoła była Wielkanoc dnia 4-go kwietnia! Naród uradowany świetnemi zwycięstwami, zdobyciem kilkudziesięciu dział i 16 000 niewolnika pałał ochotą do walki, wojsko rwało się do boju - niestety, Skrzynecki bał się, aby go Dybicz nie odciął od Warszawy, zaniechał pogoni Rosena, nie uderzył na Dybicza, którego osłabionego mógł był w puch rozbić i zaledwie pozwolił się nakłonić do dalszego działania. Generał Prądzyński wymyślił plan doszczętnego zniszczenia Rosena. W tym celu miał go Skrzynecki pomódz oskrzydlić wraz z Prądzyńskim dnia 10-go kwietnia pod Iganiami.  Prądzyński uderzył śmiało na Rosyan, stojących w przeważającej sile po obu brzegach Muchawca, a bagnety pułków 1 i 5 piechoty (tablica  V i VI) rozbiły w puch jegrów, zwanych „lwami warneńskimi“, tak zwanych od zdobycia twierdzy Warna w niedawnej kampanii  tureckiej. Skrzynecki się spóźnił i po wszystkiemu już stanął na polu bitwy. Rosyanie stracili 3 działa, 1700 zabitych i rannych i 2800 niewolnika. Tak dzielnie walczył żołnierz polski - cóż kiedy generałowie nie umieli wyzyskiwać zwycięstw! Skrzynecki znowu wszystko powstrzymał i został bezczynnym aż do połowy maja. 

Tymczasem wyruszył Dwernicki, który dnia 3-go marca zabrał znowu Rosyanom pod Kurowem i Markuszowem 4 działa i licznych  jeńców, na czele 22 szwadronów, 4 batalionów i 12 armat dnia 3-go kwietnia z Zamościa w zamiarze udania się na Wołyń i wzniecenia tamże powstania. Dnia 11-go kwietnia pod Poryckiem uderza Dwernicki na Rudigera, rozbija pułk dragonów i zabiera 250 jeńców, a 19-go kwietnia pod Boremlem niedaleko Beresteczka, gdzie Jan Kaźmierz zgniótł Kozaków i Tatarów, bije nasz dzielny wódz Rosyan ponownie, zabierając im 8 dział i kładąc pokotem 1700 zabitych i rannych. W bitwie tej jazda polska dopisała zbiorowo swej historycznej reputacyi, bo każdy jej atak rozbijał w puch nieprzyjacielskie szwadrony i roty. Po bitwie tej posuwał się Dwernicki naprzód ku Kamieńcowi Podolskiemu wzdłuż granicy austryackiej. Przyciśnięty przez przemagające siły musiał dzielny ten korpus przejść dnia 27-go kwietnia 1831 r. granicę, gdzie 6-go maja złożył broń, gdy wszelka nadzieja wyzwolenia się zawiodła. Wielu żołnierzy atoli przedostało się przez granicę i wróciło do szeregów ojczystych. 

Na Litwie i Żmudzi, na Wołyniu i Podolu chwytano tymczasem za broń i oczekiwano przybycia wojska polskiego regularnego, ale Skrzynecki się wahał; dyplomacya zaćmiła mu umysł i pozbawiła go siły woli i pewności siebie. Party naleganiem generałów, wyprawił się nareszcie w połowie maja z wielką częścią wojska na gwardye rosyjskie, które się zbliżały na plac boju od Grodna, zostawiwszy na czele reszty generała Umińskiego naprzeciwko Dybicza. Podczas gdy Skrzynecki zderzył się z gwardyą i ścigał ją aż pod Tykocin, zmylił Dybicz Umińskiego i przeprawił się przez Bug, dążąc gwardyom na pomoc. Skrzynecki w obawie, że Rosyanie wezmą go w dwa ognie, nakazał odwrót i cofnął się do Ostrołęki poza Narew, pozostawiając w mieście po lewem brzegu Narwi część wojska pod komendą Łubieńskiego w tylnej straży. Ale Dybicz, wziąwszy na kieł, szedł w ślad za Polakami i po całonocnym marszu uderzył niespodzianie na załogę Ostrołęki. Wojsko polskie było rozsypane, bo nikt się napadu nie spodziewał. Dywizya Giełguda została w Łomży, oddalona o przeszło dwie mile na północ, artylerya i park amunicyi były w drodze ku Warszawie, jazda miała niekulbaczone konie, piechota obozując czyściła broń, mundury, a nawet kąpała się w Narwi. Wtem zrana dnia 26-go maja pod Ostrołęką zagrzmiały rosyjskie działa. Trzy dywizye rosyjskiej piechoty rzuciły się oskrzydlająco na Polaków z zamiarem odcięcia ich od dwóch mostów, przez które należało się cofnąć do głównej armii polskiej. Dywizyi polskiej generała Kamińskiego udało się przebyć mosty, bez znaczniejszej straty, natomiast pułki 4-y, 8-my i weteranów a mianowicie pierwszy z nich musiał stoczyć bój krwawy na ulicach miasta, by się przebić do mostów, a ponieważ wejścia na takowe także już były w rękach Rosyan, przeto bohaterską, krwawą i zażartą walką na bagnety, kolby i pięści musiano sobie zdobywać drogę odwrotu. Pułk 4-ty stracił tutaj do 1000 ludzi w zabitych, rannych i do niewoli wziętych. Wślad za Polakami przęśli przez mosty Rosyanie, gromadząc ogółem do wieczora 28 batalionów na prawym brzegu Narwi pod osłoną prostokąta dwóch grobli łączących się przy głównym moście. Skrzynecki, zbudzony hukiem armat, przybył z adjutantami na plac boju i poznawszy grozę położenia, rzucał bez planu pojedyncze pułki na bagnety w nadziei, że uda mu się przerzucić Rosyan na drugi brzeg lub potopić ich w Narwi. Prądzyński radził zgromadzić całą piechotę, a pozwoliwszy wrogowi przejść mosty, rzucić się nagłym atakiem na wroga, by go wpędzić do rzeki. Skrzynecki nie usłuchał i słał brygady, pułki, bataliony, nawet poszczególne kompanie na śmierć niechybną, gdyż rosyjska piechota dobrze ukryta za groblami i artylerya panująca na wyższym, lewym brzegu nad całą niziną zadawały piechocie naszej ogromne straty. Skrzynecki stracił głowę do reszty i posłał w bój śmiertelny jazdę Kickiego, który przytem zginął; nasza jazda lgnęła w błotach i moczarach, nie mogąc sięgnąć wroga, który ją tymczasem dziesiątkował. Pod wieczór dopiero uratował położenie Bem, zmiatając Rosyan z bateryi swej setkami i nie dozwalając im wychylić się z poza grobli. Bitwa była przegrana; straciliśmy około 8000 ludzi, Rosyanie 14000. Ale gorszą od klęski taktycznej, była klęska moralna. Od tej chwili wyżsi oficerowie stracili zaufanie do swego wodza i wogóle do sprawy.  Armia polska cofnęła się na Pragę, a odciętej dywizyi Giełguda w Łomży posłano przez Dembińskiego rozkaz pójścia na Litwę.

Już poprzednio, w czasie wyprawy na gwardye rosyjskie, wysłał był Skrzynecki generała Chłapowskiego z małym korpusem na Litwę, aby wzmocnić tamtejsze powstanie. Wyprawa Giełguda i Dembińskiego zapowiadała się dobrze; pobito Sackena pod Rajgrodem, zabrano mu wiele jeńca, i gdyby Giełgud był umiał zachować sobie mir i posłuszeństwo Chłapowskiego i Dembińskiego, gdyby był śmiało i wcześnie uderzył na Wilno, wówczas sprawa na Litwie byłaby wzięła obrót pomyślny, bo 40-50000 ludzi stanęłoby tam w szeregach narodowych. Ale Giełgud wygodny, trwożliwy, uderzył na Wilno zapóźno, a doznawszy pod Ponarami porażki, podzielił wojsko na trzy oddziały i zaprzepaścił sprawę. Po bitwie pod Szawlami, gdzie zginął dzielny ks. Loga, przeszedł z Chłapowskim granicę pruską, a kapitan Skulski pozbawił niedołężnego wodza życia wystrzałem z pistoletu. Jedyny Dembiński po świetnym, rzadkim w dziejach odwrocie czterdziestodniowym, zdołał  przerżnąć się przez czychające na niego korpusy rosyjskie i wrócił z 4000 ludzi dnia 4 lipca do Warszawy, gdzie go witano z zapałem. Tymczasem umarł Dybicz w czerwcu na cholerę, a Paszkiewicz objął dowództwo wojsk cara. I od tej chwili zaczyna się pora upadku powstania. Skrzynecki wierzył jedynie w dyplomacyą, ufając, że Anglia lub Francya wstawią się za nami. Paszkiewicz tymczasem poprowadził Rosyan ku Toruniowi, przeszedł most na Wiśle pod Nieszawą, w czem mu Prusacy pomagali i począł się zbliżać od zachodu do stolicy, którą Polacy na gwałt oszańcowywali. Armia polska, licząca jeszcze do 80000 ludzi, stała bezczynnie pod Błoniem i Bolimowem, aż nareszcie rząd narodowy odebrał Skrzyneckiemu dowództwo a powierzył je Dembińskiemu, który poróżniwszy się, także je wkrótce złożył. Panem położenia stał się hr. Krukowiecki, któremu Skrzynecki odebrał był  dowództwo jego dywizyi, mianując go gubernatorem Warszawy. Krukowiecki, jako wódz naczelny działał nieomal jak zdrajca. Połowę wojska polskiego wysłał z Warszawy na wschód i północ pod Ramoriną i Łubieńskim, rzekomo celem sprowadzenia żywności do stolicy, a zaledwie 35,000 przeznaczył na obronę Warszawy. Dnia 6 i 7-go września przypuścił Paszkiewicz szturm do Warszawy. Redutę Woli, w której zginął bohaterski gen. Sowiński, zdobyli Rosyanie dnia pierwszego, a nazajutrz zdobywszy rozliczne szańce, w darli się na okopy stolicy, mimo że żołnierz polski pełnił do ostatniej chwili swą powinność. 

Warszawa kapitulowała dnia 8-go września; wojsko polskie zdemoralizowane przeszło w dwóch wielkich częściach pod Rybińskim do Prus, pod Ramoriną do Galicyi, a reszta  wyzbyła się Ojczyzny i poszła do Francyi na ciężkie i straszne losy  dobrowolnego wygnania. Taki był smutny koniec naszej walki o niepodległość. 

W walce tej były w prawdzie siły nieprzyjaciela daleko większe, ale to samo nie zgotowało nam upadku, była tu inna przyczyna. ,,Wielkim i jedynym błędem narodowej sprawy - pisze historyk wielkopolski, Kazimierz Jarochowski - od nieszczęsnej bitwy ostrołęckiej było zwątpienie, którego demoralizujący wpływ owładnął wszystkiemi wyżynami powstania, wskazując im ugodę z Rosyą, jako jedynie możliwe i rozsądne rozwiązanie zawikłania, w jaki nierozsądek młodzieży kraj wtrącił. Sumienność kazała odstąpić od steru sprawy, w którą się nie wierzyło, a ustąpienie to z dotychczasowych wyżyn byłoby może wprowadziło na widownię zdolniejszych i chętnych mężów do ocalenia zagrożonej ojczystej sprawy. “ Wina więc spada na wyższe władze wojskowe i cywilne powstania i od tej winy historya uwolnić ich nie może. Za to honor wojska polskiego w tej wojnie nie doznał szwanku, i dziś rozpamiętywując bohaterskie czyny naszych ojców, podziwiamy ich dzielność, sprawność i wytrwałość w boju; to też naród polski zachowa dla nich cześć i wdzięczną pamięć.