Władysław II

Syn najstarszy Bolesława Krzywoustego i Zbisławy, córki Świętopełka W. X. Kijowskiego, ur. 1105 r., wstąpił na tron po śmierci ojca, w 33 roku życia. Pod jego zwierzchnictwem młodzi synowie Krzywoustego, urodzeni z Salomei, hrabianki Bergu, mieli wyznaczone osobne dzielnice: Bolesław mazowiecką, Mieszko wielkopolską, Henryk sandomierską. Władysław zatem dzierżył pod swoim bezpośrednim rządem Małopolskę i Śląsk. Według testamentu Bolesława Krzywoustego z posiadaniem Krakowa łączyć się miała władza monarsza, zwierzchnictwo nad wszystkiemi dzielnicami; prawo to przysługiwało seniorowi dynastyi, najstarszemu członkowi Piastowskiego rodu, z jakiejkolwiekby linii pochodził. Jego też władzy podlegało Pomorze, gdzie ostali się dawni dynastowie, uznając zwierzchnictwo Piastów. 

Niedługo utrzymał się pokój w tem nowem urządzeniu monarchii, rychło wybuchły zatargi międy Władysławem a przyrodnimi braćmi. Spadkobierca monarszych praw, chciał widocznie pójść śladem swoich poprzedników, z których niejeden już rozpoczynał rządy od wypędzenia dzielnicowych książąt. Liczył na związki powinowactwa, spodziewając się pomocy sąsiadów. Utwierdzała go w tych zamysłach żona, Agnieszka, córka margrabi austryackiego, Leopolda III, wnuczka cesarza Henryka V, jednę jej siostrę pojął był w małżeństwo ówczesny król niemiecki Konrad III, drugą książę czeski Władysław I. Zwolna przygotowując zamach na braci, starał się ubezpieczyć szerszem jeszcze kołem przymierzy. Właśnie w tem czasie zaszły ważne zmiany na Rusi; ze zgonem Jaropełka. (1139) ród Monomacha utracił kijowską stolicę, tron wielkich książąt przeszedł wręce linii Olegowiczów. Władysław z nimi się związał, najstarszego syna ożenił z córką Wsiewołoda, nowego księcia kijowskiego, tak zaś mając za sobą Cesarstwo, Czechy i Ruś, śmiało uderzył na książąt dzielnicowych. 

Młodzi książęta nie mogli się spodziewać żadnej pomocy z zewnątrz, znaleźli jednak sprzymierzeńców, których W ładysław sobie lekceważył, w możnych panach Piastowskiej monarchii. Byli to po większej części potomkowie dawnych dynastów, których niegdyś złamała przewaga Piastów; byli między nimi także wnukowie i prawnuki niejednego obcego rycerza, który jeszcze za czasów Chrobrego przybył do Polski, dobijając się pod znakami Piastów sławy i bogactw. Niejeden możny ród wzniósł się wreszcie wysoko na szczeblach służby wojennej, dzięki łaskom książęcym chociaż pochodził z wieśniaczej rzeszy władyków. Z tych rozmaitych żywiołów wytworzyło się w czasach Bolesławowskich potężne możnowładztwo, którym żelazna władza Piastów od dawna już dolegała. Po raz pierwszy poczuli ci panowie swą siłę w chwili upadku Bolesława Śmiałego; w wojnach domowych za W ładysław a Hermana wzmogła się ich potęga. Z Krzywoustym łączył się serdeczny węzeł wspólnych trudów i przygód wojennych, lgnęli do tego pana i wodzą, którego bohaterskie wyprawy opłacały się im sowicie bogatym łupem i najcenniejszą zdobyczą, połowem jeńca. Ale i Krzywousty nawet poczuł znaczenie możnowładczego żywiołu; w r. 1016 podniósł się przeciw niemu bunt wojewody Skarbimira, uśmierzony surowo oślepieniem zuchwałego rokoszanina. Po śmierci Krzywoustego wspólny interes związał możnych panów z książętami dzielnicowymi: Władysław groźny był jednym i drugim, dążąc z poparciem sąsiadów do utrzymania w całej pełni starej władzy monarszej.

W wojnie domowej znaczna część możnych panów, świeckich jak i duchownych, stanęła po stronie młodych książąt pod wodzą wojewody W szebora. Władysław nie mógł liczyć w tej chwili na pomoc szwagrów; król Konrad i Henryk Austryjacki zajęci byli walką z Welfami, przeciw Władysławowi Czeskiemu podniosło się równocześnie powstanie dzielnicowych książąt. Za to sojusz z Rusią nie zawiódł. Władysław wsparty ruskimi posiłkami stoczył z Braćmi krwawą bitwę nad Pilicą w r. 1145. Nie udało się jednak pokonać nieprzyjaciół: za pośrednictwem ruskich książąt stanęła ugoda, którą dzielnicowi książęta opłacili jedynie odstąpieniem niektórych zamków. Ale pokój nie potrwał długo. Władysław, wietrząc zdradę wśród możnowładczej rzeszy, surowością myślał poskromić niespokojne żywioły; nie uszedł jego gniewu rodzony wuj, Piotr Włostowic, namiestnik książęcy na Śląsku, dotknięty karą oślepienia, jak Skarbimir przed 30 laty. To dało hasło do powszechnego rokoszu w r. 1146, gdy Władysław w sojuszu z księciem kijowskim, pomagał mu poskromić krnąbrnego Włodzimierza, pana ziemi halickiej. Z pomocą Rusi szybko wrócił do domu, przywołał sobie na pomoc pogańskie zastępy Jadźwingów i Prusaków: pod grozą tego najazdu cała Polska ugięła się przed Władysławem, młodszym książętom pozostał tylko jeden zamek poznański, w którym ich obsaczyli zwycięscy. Próżno sędziwy arcybiskup gnieźnieński Jakób ze Żnina, starał się wstrzymać pomstę Władysława a spotkawszy się z hardością nieubłaganą, rzucił klątwę na księcia za sojusz z poganami. Zdawało się, że lada chwila Poznań będzie musiał się poddać. Tymczasem jednak na tyłach wojsk Władysława zebrały się nowe rzesze rokoszan i niespodzianie uderzyły na jego obóz. U mety zwycięskiego pochodu, pod okopami Poznania, Władysław poniósł zupełną klęskę; posiłki Rusi, Prusaków i Jaćwieży poszły w rozsypkę, zwyciężony monarcha umknął do Niemiec, na dwór Konrada III. 

Jeszcze tego samego roku, w sierpniu, stanął Konrad u granic polskich na czele wojsk Cesarstwa. Ale szybka ta pomoc na nic nie zdała się wygnańcowi: Konrad nie zdołał nawet przebyć dobrze obwarowanej granicy iz końcem września wrócił do Niemiec, zadowalniając się obietnicą książąt polskich, że zapłacą zaległy trybut i uznają lenną zwierzchność Cesarstwa. «Cóż bowiem szkodzi obiecać» - mówi współczesny świadek, Wincenty z Pragi. Rzeczywiście nie przyszło do spełnienia obietnic; Konrad ani szwagra na tron me przywrócił, ani me utwierdził nad Polską zwierzchnictwa cesarskiej korony. 

Władysław pozostał do końca życia gościem na dworze cesarskim. Nie wyrzekł się nadziei powrotu, me szczędził zabiegów u Konrada III. i Fryderyka I., u Papieża Eugeniusza III. Umarł wygnańcem, 2. czerwca 1159 r., w Saksonii na zamku altenburskim, który mu dano na siedzibę.