August III

Po śmierci Augusta II zdawał się wybór Stanisława Leszczyńskiego nieulegać żadnej wątpliwości. Wielkiemi przymiotami duszy i charakteru umiał on bowiem pozyskać sobie umysły, zdrowym poglądem na stosunki wewnętrzne Rzeczypospolitej pociągnął ku sobie tych, co o reformie rządu zamyślali, a, wydawszy córkę, Maryą, za Ludwiką XV, mógł liczyć także na poparcie Francyi i dworów burbońskich, z nią związanych. Jakoż rzeczywiście oświadczyły się za Leszczyńskim w kraju możne rody Potockich, Czartoryskich i Poniatowskich a prymas Teodor Potocki użył całego wpływu swego, aby Stanisławowi zapewnić koronę. 

W ten sposób w dniu elekcyi 12 września 1733 trzydzieści tysięcy szlachty oddało głosy swoje na Leszczyńskiego. Tymczasem me próżnował jednak i dwór saski. Fryderyk August, pozyskawszy Austryą uznaniem sankcyi pragmatycznej a Rossyą odstąpieniem Kurlandyi, otrzymał od obu tych mocarstw w ostatniej chwili dyplomatyczne i zbrojne poparcie. Reszty dokonała zawiść możnowładztwa polskiego. Wiśniowieccy, Radziwiłłowie i Lubomirscy, zazdroszcząc Leszczyńskiemu korony, opuścili pole elekcyjne, i, połączywszy się z senatorami, którzy wytrwali w wierności dla domu saskiego, obrali pod osłoną wojsk rossyjskich d. 5 października królem syna Augusta II. Stanisław, którego stronnicy, ufni w poparcie Francyi, nieposiadali sił dostatecznych, ustąpił do Gdańska, gdzie wytrzymał długie oblężenie wojsk rossyjskich i saskich, a gdy pomoc francuska zawiodła, uszedł, przebrany za wieśniaka, na terytoryum pruskie do Królewca. Konfederacya w Dzikowie, zawiązana w obronie praw jego, wyglądała także nadaremnie wojsk francuskich. Francuzi bowiem rozpoczęli t. zw. wojnę sukcessyjną polską z Austryą nad Renem i we Włoszech, a nie z Rossyą w Polsce i zmusili Karola VI do odstąpienia Lotaryngii, w której miał panować Leszczyński, używając do końca życia tytułu króla polskiego. 

Ugoda ta uspokoiła wreszcie Rzeczpospolitą i zapewniła tron polski Augustowi III. Nowy król, urodzony w r. 1696 a w r. 1719 ożeniony z córką cesarza Józefa I, był z natury ociężałym, na sprawy publiczne obojętnym i spuszczał się we wszystkiem z początku na ministra swego Sułkowskiego, następnie na Briihła, człowieka próżnego i lekkomyślnego. Apatyczne to usposobienie dworu i króla podzielał także ogół narodu. Szlachta, zniszczona długoletniemi wojnami i pogrążona w ciemnocie, wskutek wadliwego systemu wychowania publicznego, pragnęła gorąco pokoju, i, pocieszając się zgubną zasadą, że «Polska nierządem stoi» dawała się używać za powolne narzędzie magnatów i obcych mocarstw, dla których ta bezsilność Rzeczypospolitej była bardzo pożądana. W obec tego smutnego położenia musieli wszyscy myślący patryoci dążyć do oświecenia społeczeństwa, ażeby następnie przeprowadzić naprawę Rzeczypospolitej. Dokonał tego w znacznej części Pijar Konarski, który zreformował wychowanie publiczne i znalazł w tern pożytecznem działaniu poparcie u wszystkich wykształconych współobywateli.

Równolegle z tem usiłowaniem postępują zabiegi polityczne możnych rodów polskich, zmierzające do wyzwolenia Ojczyzny z pod wpływów obcych. Dwie rodziny szczególniej współzawodniczą ze sobą w tym kierunku: Potoccy, których reprezentantem jest Józef Potocki, Hetman W. Kor. i Czartoryscy, zbogaceni świeżo małżeństwem Augusta Czartoryskiego z córką hetmana Sieniawskiego, wdową po Denhofie. Potoccy, upatrujący możność podniesienia Ojczyzny w związkach z mocarstwami Rossyi nieprzychylnemi, stali więcej na gruncie tradycyjnej polityki z czasów ostatnich. Kiedy August III po śmierci ostatniego księcia kurlandzkiego, Ferdynanda Kettlera, nadal Kurlandyą kandydatowi rossyjskiemu Bironowi, zamierzał Józef Potocki utworzyć ogólną konfederacyą szlachty, i, uzyskawszy poparcie Turcyi, Francyi i Szwecyi, wystąpić w obronie pokrzywdzonych praw Rzeczypospolitej. Przeciwnie Czartoryscy połączyli się ściśle z dworem, zaprzyjaźnili się z BrUhlem i pracowali nad utworzeniem silnego stronnictwa w kraju, któreby w chwili odpowiedniej przeprowadziło tyle pożadaną reformę państwa. Ta sprzeczność zasadnicza i antagonizm rodowy wywołały długoletnią walkę pomiędzy Potockimi i Czartoryskimi na wielką szkodę kraju. Zamiast łączyć szczupłe siły i skup.ać społeczeństwo w celu snadniejszego podźwignięcia upadającej Ojczyzny, prześladowały się oba stronnictwa z nieubłaganą zaciekłością zrywając sejmy, tamując bieg sprawiedliwości i popierając egoistyczne interesa obcych mocarstw. Wskutek tego nie przyszło do aukcyi wojska; Rzeczpospolita, w obec rozpoczynającej się wojny siedmioletniej, bezbronna, była wydana na łup sąsiadów, którzy, natrząsając się z bezsilności naszej, gospodarował: bezkarnie w polskich prowincyach. W obec tego rozpaczliwego położenia powzięli Czartoryscy zamrar śmiały ecz niebezpieczny, oprzeć się o Rossyą i z jej pomocą przeprowadzić reformę Rzeczypospolitej. Korzystając ze swoich stosunków z kanclerzem rossyjskim Bestużewem i z Bruhlem wysłali oni też do Petersburga siostrzeńca swego, młodego Stanisława 

Poniatowskiego w roli ambasadora saskiego. Poniatowski, zawiązawszy stosunek miłosny z żoną następcy tronu Katarzyną, pracował na dworze rossyjskim w duchu polityki pruskiej, którą Czartoryscy popierali wtedy, i zyskiwał tern dla nich W. kcia Piotra i całe jego otoczenie, uwielbiające Fryderyka II. Poniatowskiego odwołano wprawdzie wskutek zabiegów posła francuskiego, ale kiedy carowa Elżbieta umarła a na tron wstąpił Piotr III a wkrótce potem po jego trupie Katarzyna II, byli Czartoryscy panami sytuacyi. Już przygotowywali oni w kraju konfederacyą w celu zdetronizowania Augusta III, kiedy Katarzyna II, jeszcze nie umocniona na tronie, odmówiła pomocy i poleciła im czekać dogodniejszej pory. Wśród takich okoliczności umarł August III d.  5 października 1763 i Czartoryscy ujrzeli się u celu swoich życzeń.