Aleksander

Najmniej uzdolniony ze wszystkich traci Jagiellończyków i niedostatecznie rozwinięty pod względem fizycznym, urodził się Aleksander wr. 1461 a bezpośrednio po śmierci ojca i wbrew postanowieniom unii horodelskiej został wyniesiony na tron litewski. Wybór jego był wyrazem separatystycznych dążności litewskiego możnowładztwa, które dla dopięcia swych celów nie wahało się nawet powołać na rzekomy testament Kazimierza Jagiellończyka, przekazujący Aleksandrowi godność wielkoksiążęcą na Litwie. Aleksander jednak niedorósł do tak trudnego zadania. Dawszy się raz użyć za narzędzie litewskiemu możnowładztwu bez względu na dobro całego państwa i potęgę rodziny jagiellońskiej, poszedł on dalej także drogą niewłaściwych kompromisów i szkodliwych ustępstw. Przywilej, jakim obdarzył Litwę natychmiast po swoim wyborze w d. 6 sierpnia. 1492, przywilej, wyprzedzający pod niejednym względem ustawodawczą pracę sejmów polskich z roku 1493 i 1496 był tylko dalszym krokiem do zupełnego oderwania Litwy od Polski. Krótkowidzący statyści litewscy nie dostrzegli, że wobec zaborczej polityki Iwana Wasylewicza, w obec ścisłego jego sojuszu z hanem krymskim i wojewodą mołdawskim Stefanem, zbawienie Litwy polegało na utrzymaniu jak najprzyjaźniejszych stosunków z Polską, której ci sami nieprzyjaciele zagrażali. Jakoż pokazało się wkrótce, że dla ratowania odosobnionego państwa trzeba było szukać porozumienia z w kś. moskiewskim. Ale ani niekorzystny dla Litwy pokój z r. 1494 ani małżeństwo Aleksandra z córką Iwana Heleną nie zdołało zapewnić Litwie bezpieczeństwa od strony wschodniej. Nadto Helena, jako schizmatyczka, która podług woli ojca swego nawet dobrowolnie na łono rzymskiego kościoła nawrócić się nie mogła, była przyczyną niemałych dla Aleksandra przykrości tak w stosunkach z rodziną jak iz Stolicą Apostolską. 

Skutkiem tych zawodów i niepowodzeń było wznowienie unii z Polską. Na razie me przyniosło ono Litwinom spodziewanych korzyści, bo Jan Olbracht był zanadto zajęty napadami Turków i Tatarów jakoteż sprawą Pruską. Wojska litewskie poniosły klęskę nad Wiedrożą w r. 1501 a wódz ich, tyle sławny później Konstantyn Ostrogski dostał się do niewoli moskiewskiej. 

Pod wrażeniem tej klęski i tych groźnych wypadków na Wschodzie odbyła się w Polsce elekcya po śmierci Jana Olbrachta. Pomimo pewnych zabiegów stronników Władysława i Zygmunta zwyciężył w końcu zdrowy zmysł polityczny obu narodów, które w wyborze Aleksandra upatrywały słusznie zacieśnienie węzłów, łączących Litwę z Polską. Jakoż unia z r. 1499 wlazła uzupełnienie i wzmocnienie w dokumencie, wydanym w r. 1501, gdzie postanowiono, że oba państwa mają odtąd stanowić zawsze nierozdzielną całość pod władzą jednego monarchy. 

Dokonawszy szczęśliwie tego ważnego dzieła, nie umiał jednak Aleksander utrzymać powagi monarszej, w obec uroszczeń oligarchii polskiej i litewskiej. W przywileju mielnickim z 1501 pozwolił on na niepraktykowane dotąd w Polsce i Litwie ograniczenie władzy  królewskiej i oddal właściwie rząd w ręce możnowładztwa, które jednak zadaniu temu podołać nie mogło. Bo skoro tylko król po koronacy,, odbytej w Krakowie, odjechał na Litwę, zostawiając namiestniczą władzę w Polsce bratu swemu kardynałów, Fryderyków,, senatorom, zapanowała wnet anarchia i zamęt, któremu nikt zapobiec nieumiał. Nielepiej powodziło się Aleksandrów, w wojnie moskiewskiej, gdzie tylko sprzymierzeniec jego dzielny mistrz kawalerów inflanck.ch, W alter Plettenberg o mos znaczne korzyści, podczas gdy Szach-Achmet, han Tatarów zawołżańskich i wróg śmiertelny Mengli-Giraja, niepoparty przez Litwinów, utracił tron i u Aleksandra musiał szukać schronienia. Wyrok, skazujący tego nieszczęśliwego sojusznika Litwy na dożywotnie więzienie w zamku kowieńskim, wyrok, wydany dla pozyskania Mengli-Giraja, rzuca cień ponury na charakter Aleksandra i jego rządów. Dopiero niekorzystny rozejm sześcioletni, zw. kś. moskiewskim i śmierć równoczesna niemal dwóch najgroźniejszych nieprzyjaciół Litwy, Polski, Iwana Wasylewicza i hospodara Stefana, pozwoliły Aleksandrów, odetchnąć swobodniej, zająć się sprawami polakiem! które po śmierci kardynała Fryderyka (†1503) pilnej króla potrzebowały opieki. 

Jakoż rozpoczęła się teraz staranna i doniosła dla dalszego rozwoju państwa praca ustawodawcza. Uchwały sejmu piotrkowskiego w r. 1504 i radomskiego w r. 1505 przywróciły w znacznej część, stan rzeczy taki, jak, był za Jana Olbrachta, złamały bowiem przemożne znaczeme arystokracyi, oparte na przywileju mielnickim, i postawiły zasadę, że bez zgodnego współdziałania trzech czynników: króla, senatu, posłów ziemskich żadna ustawa nie może przyjść do skutku. Uchwała ta była podstawą parlamentaryzmu polskiego aż do końcu XVIII. w. a Kanclerz Jan Łaski, otrzymał polecenie zebrania i wydania wszystkich statutów, czego rzeczywiście dokonał w r. 1506. 

Ostatnie dni króla rozjaśniła wiadomość o świetnem zwycięstwie, które Michał Gliński odniósł nad Tatarami pod Kłeckiem wr. 1506. W kilka dni potem umarł Aleksander w Wilnie gdzie też zwłoki jego złożono obok zwłok brata, Kazimierza, zaliczonego przez kościół w poczet świętych. Tak on jeden z królów polskich spoczął w stolicy litewskiej.