Upadek Polski i jego przyczyny.

Trzeciego dnia posunął się Kościuszko z armią swoją ku Szkalmierzowi; a następnego dnia, t. j. 4 kwietnia, stanął w okolicy Racławic, naprzeciw oddziału rosyjskiego, wysłanego pod dowództwem Tormassowa w pogoń za Madalińskim. Oddział ten obejmował 6000 wojska różnej broni i 20 dział; Kościuszko liczył 2440 wojska regularnego, 2000 kosynierów i pikinierów i 11 drobnych armat krakowskich. razem 4440 ludzi. Oba wojska przedzielał głęboki wąwóz, porosły głębi młodym lasem, podszyty gęstą krzewiną; z obu stron poczęto przygotowywać się do bitwy. Jenerał moskiewski, szukając korzystniejszego dla siebie stanowiska, posunął się wzdłuż wąwozu ku wsi zwanej Kościejowska Górka; Kościuszko poszedł za nim po lewej stronie wąwozu, aż do miejsca, gdzie go łatwiej przejść było można. Tu rozegrała się głośna w dziejach powstania Kościuszkowskiego.

Po zajęciu pozycyi stały oba wojska parę godzin bezczynnie, nareszcie Tormassow, uszykowawszy swe oddziały, posunął się naprzód, tymczasem armaty polskie, w lesie ukryte, ubiły mnóstwo Moskali. Ogień dział polskich zmiatał ich tak skutecznie, że się cofać musieli. Teraz pokazała się kolumna rosyjska na lewem skrzydle polskiem, a strzelcy moskiewscy wraz z armatami poczęli się szykować do ataku. Odezwały się armaty nieprzyjacielskie, których pociski przerzedzały mocno szeregi polskie. Zajączek i Madaliński po trzykroć przypuszczali do nich atak, ale przełamać ich nie mogli. 

Wtenczas Kościuszko stanął na czele dniem poprzednio do obozu przybyłych kosynierów, zagrzał ich krótkiem przemówieniem, a wziąwszy do pomocy dwie kompanije regimentu trzeciego i dwie kompanije regimentu szóstego, natarł odważnie na kolumnę moskiewską, starając się przedewszystkiem o zdobycie dział nieprzyjacielskich, które wojsku jego bardzo szkodziły. Atak ten odniósł świetny skutek; dzielni Krakowianie okazali niezwyczajne męstwo i pogardę śmierci, godną posiwiałego w boju żołnierza. Z nieustraszoną odwagą rzucili się ku bateryom moskiewskim, których działa zaledwie dwa razy wystrzelić zdołały. Dwaj kosynierzy: Głowacki i Świstacki wyprzedzili swych towarzyszów i dopadli armat; - jedną ręką zmiatają kosami kanonierów moskiewskich, drugą ręką zakrywają czapkami zapały, do których Moskale co tylko ogień przyłożyć mieli. - Nieprzyjaciel przerażony tą olbrzymią odwagą, stanął struchlały; w tej chwili uderzyła reszta kosynierów na bateryą; kosy ich, jak miecze pałające dosięgają wrogów szeregi iw jednej chwili zmiotły całą załogę bateryi. Nowość broni, odwaga wieśniaków mięszają nieprzyjaciela i nie dają mu nawet czasu do rozwagi, lub do zmienienia szyku. Krakowianie zabierają działa, uciekających ścinają, opierających się w sztuki płatają, rzucają popłoch na całą armią nieprzyjacielską i zmuszają ją do ucieczki. Z równem powodzeniem walczyło wojsko polskie na wszystkich innych punktach; - Kościuszko odniósł nad Moskalami świetne zwycięztwo. Bitwa trwała od godziny 3 z południa do 8 wieczorem; Polaków padło w niej do 500, - Moskali 2500; - zdobyli w niej Polacy oprócz placu boju: jedenaście armat z zaprzęgami i amunicyą i chorągiew jazdy, do niewoli wzięli: pułkownika, kapitana, porucznika i mnóstwo szeregowych. Wieczór już był, gdy ucichły działa, a na placu boju odezwały się wesołe okrzyki: Wiwat naród! wiwat wolność! wiwat Kościuszko! 

W bitwie tej zajaśniała odwaga i waleczność ludu wiejskiego w świetle najpiękniejszem; Kościuszko pragnąc zaszczycić zasługi oddane, i zapalić lud do nowych czynów, mianował Głowackiego chorążym w regimencie Grenadyerów Krakowskich, a nazajutrz po bitwie racławickiej przywdział na się sukmanę wieśniaka krakowskiego, którą nosił przez cały czas powstania, iw której, krwią zbroczony od ran pod Maciejowicami odebranych, dostał się do niewoli. Prócz tego wydał ważne odezwy i rozporządzenia, nadające różne swobody rodzinom tych włościan, którzy pospieszyli do jego obozu. 

***

W skutek braku dostatecznej karności oddziałów świeżo uzbrojonych z trudnością tylko zdołał Kościuszko armią swą, upojoną szczęściem odniesionego zwycięztwa, należycie uporządkować; obawiając się przecież, aby nieprzyjaciel, rozporządzający lepiej zorganizowaną siłą, o świcie nie powtórzył ataku, puścił się o północy w marsz wsteczny i rozłożył się obozem w Bossutowie, w pobliżu Krakowa. Wiadomość o zwycięstwie racławickiem wywołała w Krakowie radość trudną do opisania; ludność z wielkiem uniesieniem witała wjeżdżające do miasta zdobyte armaty rosyjskie, a duchowieństwo śpiewało po kościołach na podziękowanie Bogu „Te Deum.“ 

Kościuszko nie posiadał dostatecznej siły zbrojnej do dalszego występowania czynnego i zaczepienia nieprzyjaciela silniejszego i liczbą i doborem żołnierza, okopał się przeto pod Bossutowem i starał się wzmocnić nowemi zaciągami. W obec nie zbyt wysokiej liczby wojsk regularnych, jakie ówczesna Polska posiadała, liczył Kościuszko na pospolite ruszenie włościan; usiłował też poruszyć całe masy ludu, powołać je do czynnej obrony kraju i utworzyć z nich siłę jak najpoważniejszą. Moskale, którzy w owej chwili mieli w Polsce zaledwie 20.000 wojska, z których 10,000 pilnowało spokoju w Warszawie, 3,000 stało na straży wojska polskiego w Lublinie i tylko 7,000, z których jeszcze pewna część poniosła klęskę pod Racławicami, mogły były być użytemi przeciw Kościuszce, byliby w nader przykrem położeniu gdyby, jak się tego Kościuszko spodziewał, zapał patryotyzmu był ożywił cały ogół narodu. Polacy mogli byli z łatwością wybić się z jarzma moskiewskiego, gdyby każdy powiat, nie czekając wyraźnych rozkazow Kościuszki, był wystawił ludzi zbrojnych, gdyby każdy właściciel ruszył był na czele swych włościan, ale niestety, nie umieli Polacy wyzyskać chwili korzystnej. Długo trwający pokój, a więcej jeszcze długoletni bezrząd, w jakim spoczywała Rzeczpospolita, zaraził gnuśnością ich umysły, a duch narodu odwykłszy od celów wysokich, nie umiał się zdobyć na wielkie przedsiębiorstwa. Nie zbywało tu i owdzie Polakom na osobistej odwadze, ale nie dostawało świętego zapału ogółu, rzeczywistego zamiłowania wolności i honoru narodowego i przywyknienia do życia wojennego. Wielka część szlachty, lubo sprzyjała rewolucyi, to przecież niechętnie ponosiła dla niej ofiary; z wielką trudnością dostawiała rekrutów, uważając włościan za część swego majątku; uchylała się od płacenia podatków, a z każdą dostawioną miarką zboża mnożyły się pokątne szemrania. Gorzej jeszcze postąpiło sobie wielu magnatów i panów bogatych; opuszczali oni z niechęci ku powstaniu kraj własny i uchodzili z majątkami za granicę. 

Na podobne trudności natrafił Kościuszko w usposobieniu ludu wiejskiego. Włościanie, przez długie wieki uciskani przez szlachtę i odsuwani od spraw ogólnych narodu, obojętni na los ojczyzny, nie umieli od razu zapalić się ofiarnością, ani obudzić w sobie pojęcia obowiązków obywatelskich, do których pełnienia nigdy dotąd powoływanymi nie byli. Chociaż więc Kościuszko, przebrany w sukmanę, zyskiwał łatwo serca pojedynczych ludzi, to przecież nie podobnem mu było rozbudzić miłości kraju tu tłumach, które nie miały ani sposobności, ani powodu rozmiłować się w wolności, a nie znając jej, trudno im było uwierzyć? w swobody, które mu obiecywał Naczelnik. 

Tak więc przeprowadzenie pospolitego ruszenia, jedynego środka, z pomocą którego zamyślał Kościuszko wyratować z ostatniej toni ojczyznę, natrafiało na wielkie trudności; z jednej strony szlachta usuwała się od ofiar, z drugiej lud wiejski, onieczulony długą niewolą na dolę kraju, pełen nieufności do szlachty, która go uciskała, obojętnie patrzał na rozpoczętą walkę. 

Najwięcej gorliwości okazała szlachta i lud w okolicy Krakowa, a przecież i tu nie szła jeszcze sprawa po myśli Kościuszki, który odcięty oddziałami rosyjskiemi od reszty kraju, zamknięty w obozie i w skazany dla braku sił na bezczynność, martwił się i niecierpliwił. Czekając daremnie na ochotników, zmuszonym był wydać rozporządzenie uzbrojenia piątej części ludności. Według rozkazu tego powinno było województwo krakowskie dostawić 16,000 ludzi; Kościuszko dokładał w tym celu wszelkich starań; zachęcał, prosił, ponawiał rozkazy, ale wszystko to nie odniosło pożądanego skutku; szlachta ociągała się z niedbalstwa i niechęci, - wieśniak szedł do obozu ociążale i bez poczucia obowiązku. Z wielkim wysiłkiem zdołał wreszcie Kościuszko powiększyć armią swą do 9,000, z którą 25 kwietnia wyruszył ku Szkalmierzowi. Poprzednio rozkazał jeszcze wzmocnić Kraków nowemi okopami, a zostawiwszy w nim załogę liczącą 1,400 ludzi i 6 małych dział polowych, oddał go pod komendę jenerałow i Wodzickiemu. 

W Szkalmierzu stal załogą jenerał rosyjski Denissow, który po klęsce racławickiej odebrał od Igelstroma rozkaz, aby unikając bitwy z Kościuszką, uważał na jego ruchy i usiłował przeciąć mu komunikacyą z Warszawą, a przynajmniej żeby utrudniał pochód jego ku stolicy. Na wiadomość o zbliżaniu się Kościuszki opuścił Denissow spiesznie Szkałmierz i cofnął się ku Staszowu, w pochodzie rabując i paląc miejscowości, przez które przechodził. Kościuszko puścił się za nim w pogoń, a po drodze dochodziły go pocieszające wieści o objawiającym się ruchu w różnych okolicach Polski i tworzeniu się nowych oddziałów. Były to od bitwy racławickiej pierwsze krople pociechy dla zmartwionej duszy Naczelnika; z wiadomościami temi wstąpiła do serca jego nowa otucha. 

W czasie bowiem, gdy Kościuszko w obozie pod Bossutowem, odcięty przez Rosyan od reszty Polski, nie odbierał z pojedyńczych ich stron żadnych wiadomości, poczęły pojedyncze komendy regularnych wojsk polskich, na szerzącą się po kraju wieść o zwycięztwie racławickiem, ogłaszać powstanie i przybywać w pomoc szlachcie i ludowi rwącemu się do broni. I tak podpułkownik pułku 3., Michał Zagurski, załogujący w Kowlu, zabrał pułk swój i brygadę Biernackiego i wyruszył na dniu 6 kwietnia w stronę ku Lublinowi, aby tam wesprzeć działami piechotę. W tym celu udał się na Lubomi, przyłączył do swego oddziału regiment buławy wielkiej i artyleryą tamże załogującą, oraz dwie chorągwie Węgierskie. 

W tym samym czasie podpułkownik Grochowski, uwiadomiony z Krakowa o zaczętem powstaniu, opuścił z częścią swego regimentu załogę w Parczewie i podążył ku Chełmu, aby tam pobudzić oddziały wojska polskiego do powstania i objąć nad niemi komendę. 

W kilka dni później, bo na dniu 16 kwietnia, zebrały się też pojedyncze oddziały wojska polskiego, przebywające w Lubelskiem, do Chełma, złożyły przysięgę wierności Kościuszce i uznały go najwyższym Naczelnikiem siły zbrojnej; - komendantem swoim obrały sobie podpułkownika Grochowskiego, którego Kościuszko później zamianował jenerał-majorem. Równocześnie zebrali się obywatele powiatów chełmskiego i lubelskiego i ogłosili akt powstania. 

W tym samym dniu wybuchło także powstanie na Żmudzi. Na dniu 16 kwietnia przybyli do Szawli, miasteczka zjazdowego na Żmudzi: Niesiołowski, szef pułku 6-go, - Romuald Giedroyć, jenerał-małor, - Antoni Prozor, wojewodzie witebski i Piotr Zawisza, sędzia ziemski kowieński i ogłosili powstanie; przyłączył się do nich brygadyer Sulistrowski i jenerał-major Chlewiński. 

Następnego dnia, t. j. 17 kwietnia, wybuchła 

Rewolucja w Warszawie. 

Wiadomości dochodzące do stolicy o odważnym kroku Madalińskiego, o powstaniu Kościuszki i wypadkach zaszłych w Krakowie wpłynęły silnie na mieszczan warszawskich i poczęły w nich budzić ducha rewolucyjnego; - zaniepokoiły przecież także równocześnie w wysokim stopniu Igelstroma, który obawiając się wybuchu w mieście, podwoił baczność i czujność swej policyi. Dowiedział się też przez szpiegów swoich o tajnym związku patryotów warszawskich i kazał uwięzić z nich kilku, a mianowicie: Działyńskiego, Węgierskiego i młodego Stanisława Potockiego. Bankier Kapostas, jeden z najgorliwszych związkowych, zdołał ujść więzienia spieszną ucieczką. Zaprowadziwszy najsurowsze środki ostrożności sądził Igelstrom, że mieszczanie nie ośmielą się podnieść buntu, i że tymczasem wysłani za Madalińskim jenerałowie Denissow i Tormansow z łatwością dadzą sobie radę z Kościuszką. Wszakże wiadomość o klęsce pod Racławicami przekonała go, że powstanie grozi większem niebezpieczeństwem, aniżeli początkowo sądził. Przedewszystkiem postanowił zapobiedz temu, aby wieść o bitwie racławickiej nie rozeszła się po mieście, ale i to mu się nie udało. Już 12 kwietnia rozeszła się pogłoska o niej po Warszawie i ogólny zapał ogarnął umysły patryotów.

W rozmaitych ‎domach,‎ ‎a‎ ‎między‎ ‎niemi‎ ‎w‎ ‎pomieszkaniu‎ ‎szewca Jana‎ ‎Kilińskiego,‎ ‎mieszkającego‎ ‎przy‎ ‎ulicy‎ ‎Dunaju,‎ ‎poczęły‎ ‎się‎ ‎od bywać‎ ‎tajne‎ ‎posiedzenia‎ ‎związkowych,‎ ‎na‎ ‎których‎ ‎zgodzono‎ ‎się‎ ‎na zrobienie‎ ‎rewolucyi,‎ ‎ale‎ ‎brak‎ ‎dowódzcy,‎ ‎a‎ ‎z‎ ‎nim‎ ‎jednolitego‎ ‎planu, opóźniał‎ ‎uczynienie‎ ‎stanowczego‎ ‎kroku.‎ ‎W‎ ‎tem‎ ‎położeniu‎ ‎rzeczy oznajmił‎ ‎na‎ ‎jednem‎ ‎z‎ ‎posiedzeń‎ ‎związkowych‎ ‎Kiliński,‎ ‎że‎ ‎Moskale zamierzają‎ ‎opanować‎ ‎zbrojownią‎ ‎i‎ ‎koszary‎ ‎polskie‎ ‎w‎ ‎nadchodzącą Wielką‎ ‎Sobotę,‎ ‎w‎ ‎który‎ ‎to‎ ‎dzień‎ ‎wystrzał‎ ‎armatni,‎ ‎oznajmujący corocznie‎ ‎Zmartwychwstanie‎ ‎Pańskie,‎ ‎ma‎ ‎być‎ ‎znakiem‎ ‎ogólnego‎ ‎ataku. Dla‎ ‎łatwiejszego‎ ‎przeprowadzenia‎ ‎powziętego‎ ‎zamiaru‎ ‎mają‎ ‎Moskale, przebrani‎ ‎w‎ ‎mundury‎ ‎polskie,‎ ‎pełnić‎ straż,‎ ‎w‎ ‎dniu‎ ‎tym‎ ‎podług‎ ‎starego‎ ‎zwyczaju‎ ‎przy‎ ‎nabożeństwie‎ ‎asystującą,‎ ‎a‎ ‎w‎ ‎stanowczej‎ ‎chwili chcą‎ ‎pozamykać‎ ‎drzwi‎ ‎kościołów‎ ‎i‎ ‎lud‎ ‎w‎ ‎nich‎ ‎zgromadzony‎ ‎trzymać uwięziony‎ ‎tak‎ ‎długo,‎ ‎dopóki‎ ‎zbrojownia‎ ‎i‎ ‎koszary‎ ‎nie‎ ‎będą‎ ‎wziętemi. Oznajmił‎ ‎również ‎Kiliński,‎ ‎że‎ ‎krawiec‎ ‎obok‎ ‎niego‎ ‎mieszkający,‎ ‎szyje już‎ ‎mundury,‎ ‎mające‎ ‎służyć‎ ‎Moskalom‎ ‎do‎ ‎przebrania‎ ‎się. 

Blizkie‎ ‎to‎ ‎niebezpieczeństwo‎ ‎skłoniło‎ ‎wąchających‎ ‎się‎ ‎patryotów do‎ ‎powzięcia‎ ‎stanowczego‎ ‎kroku.‎ ‎Oficerowie‎ ‎artyleryi,‎ ‎należący‎ ‎do związku‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎ich Roch‎ ‎Banaszkiewicz,‎ ‎obmyślają‎ ‎plan‎ ‎wybuchu powstania;‎ ‎w‎ ‎tym‎ ‎celu‎ ‎porozumieli‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎oficerami‎ ‎obu‎ ‎gwardyi‎ ‎koronnych,‎ ‎pułku‎ ‎Działyńskiego‎ ‎i‎ ‎wciągają‎ ‎do‎ ‎zmowy‎ ‎Wojciechowskiego, komendanta‎ ‎oddziału‎ ‎ułanów‎ ‎królewskich.‎ ‎Udali‎ ‎się‎ ‎również‎ ‎do jenerała‎ ‎Mokronowskiego,‎ ‎aby‎ ‎mu‎ ‎oddać‎ ‎naczelne‎ ‎dowództwo‎ ‎nad mającą‎ ‎się‎ ‎odbyć‎ ‎czynnością;‎ ‎szlachetny‎ ‎ten‎ ‎patryota,‎ ‎lubo‎ ‎mocno cierpiący,‎ ‎nie‎ ‎zawiódł‎ ‎zaufania‎ ‎związkowych‎ ‎i‎ ‎naczelnictwo‎ ‎przyjął. 

Nadszedł‎ ‎17‎ ‎kwiecień‎ ‎i‎ ‎godzina‎ ‎12‎ ‎w‎ ‎nocy,‎ ‎-‎ ‎naznaczona chwila‎ ‎wybuchu‎ ‎powstania.‎ ‎Wszystko‎ ‎stoi‎ ‎przygotowane, - armaty uszykowane,‎ ‎-‎ ‎ładunki‎ ‎porobione‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎wozy‎ ‎ułożone,‎ ‎-‎ ‎każdy z‎ ‎członków‎ ‎związku,‎ ‎wszyscy‎ ‎oficerowie,‎ ‎w‎ ‎spisek‎ ‎wtajemniczeni, czuwają‎ ‎na‎ ‎swych‎ ‎posterunkach.‎ ‎Oczekują‎ ‎jeszcze‎ ‎tylko‎ ‎mieszczan, których‎ ‎w‎ ‎liczbie‎ ‎500‎ ‎zobowiązał‎ ‎się‎ ‎dostawić‎ ‎Kiliński,‎ ‎a‎ ‎którzy‎ ‎pod dowództwem‎ ‎przebranych‎ ‎oficerów‎ ‎mieli‎ ‎zacząć‎ ‎akcyą‎ ‎szturmem‎ ‎na pałac‎ ‎Igelstroma.‎ ‎Wszystko‎ ‎czeka‎ ‎na‎ ‎nich‎ ‎niecierpliwie;‎ ‎-‎ ‎wtem pędzi‎ ‎konno‎ ‎w‎ ‎największym‎ ‎pospiechu‎ ‎oficer‎ ‎moskiewski,‎ ‎a‎ ‎komendant‎ ‎patrolu‎ ‎ułanów‎ ‎polskich‎ ‎strzela‎ ‎do‎ ‎niego‎ ‎z‎ ‎karabinu.‎ ‎Strzał ten‎ ‎uważają‎ ‎związkowi‎ ‎za‎ ‎znak‎ ‎umówiony.‎ ‎Oficerowie‎ ‎gwardyi i‎ ‎pułku‎ ‎Działyńskiego‎ ‎komenderują‎ ‎kompanije‎ ‎swe‎ ‎pod‎ ‎broń‎ ‎i‎ ‎ustawiają‎ ‎j‎e‎ ‎na‎ ‎przeznaczone‎ ‎stanowiska.‎ ‎Oficerowie‎ ‎artyleryi‎ ‎zataczają działa‎ ‎na‎ ‎celniejsze‎ ‎przechody‎ ‎ulic‎ ‎i‎ ‎poczynają‎ ‎strzelać‎ ‎do‎ ‎ukazują cych‎ ‎się‎ ‎Moskali. 

Straż‎ ‎pałacu‎ ‎Igelstroma,‎ ‎składająca‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎jednego‎ ‎batalionu piechoty‎ ‎i‎ ‎czterech‎ ‎dział,‎ ‎skierowanych‎ ‎ku‎ ‎wrotom‎ ‎dziedzińca,‎ ‎pra żona‎ ‎ogniem‎ ‎armat‎ ‎polskich,‎ ‎cofa‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎ulicy‎ ‎do‎ ‎wnętrza‎ ‎pałacu. Ze‎ ‎wszystkich‎ ‎stron‎ ‎zaczyna‎ ‎się‎ ‎straszliwa‎ ‎kanonada;‎ ‎-‎ ‎armaty moskiewskie‎ ‎krzyżowym‎ ‎ogniem‎ ‎bronią‎ ‎-uparcie‎ ‎domu‎ ‎Igelstroma. Po‎ ‎całem‎ ‎mieście‎ ‎wszczyna‎ ‎się‎ ‎ogólne‎ ‎poruszenie;‎ ‎jedni‎ ‎tarasują drzwi‎ ‎i‎ ‎okna‎ ‎domów,‎ ‎inni‎ ‎biegną‎ ‎do‎ ‎zbrojowni,‎ ‎zaopatrują‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎broń i‎ ‎biorą‎ ‎udział‎ ‎w‎ ‎walce.‎ ‎Tu‎ ‎zarzynają‎ ‎śpiących‎ ‎jeszcze‎ ‎Moskali,‎ ‎tam rozbrajają‎ ‎ich‎ ‎i‎ ‎zamykają‎ ‎do‎ ‎sklepów‎ ‎i‎ ‎piwnic.‎ ‎Ktokolwiek‎ ‎ukaże się‎ ‎z‎ ‎domu‎ ‎Igelstroma,‎ ‎pada‎ ‎trupem;‎ ‎-‎ ‎straż‎ ‎przyboczna‎ ‎króla, pod‎ ‎dowództwem‎ ‎kapitana‎ ‎Strzałkowskiego,‎ ‎opuszcza‎ ‎posterunek i‎ ‎łączy‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎powstańcami. 

Na‎ ‎pułk‎ ‎Działyńskiego,‎ ‎będącego‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎pułkownika Haumana,‎ ‎nacierają‎ ‎cztery‎ ‎bataliony‎ ‎piechoty‎ ‎moskiewskiej,‎ ‎które prowadził‎ ‎książę‎ ‎Gagaryn.‎ ‎Odzywają‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎obu‎ ‎stron‎ ‎armaty i‎ ‎w‎ ‎jednej‎ ‎chwili‎ ‎pokrywa‎ ‎się‎ ‎ulica‎ ‎stosami‎ ‎trupów.‎ ‎Nie‎ ‎kontent z‎ ‎walki‎ ‎takiej‎ ‎adjutant‎ ‎z‎ ‎pułku‎ ‎Działyńskiego,‎ ‎Lipnicki,‎ ‎komenderuje:‎ ‎„na‎ ‎bagnety!“‎ ‎uderza‎ ‎na‎ ‎Rosyan‎ ‎i‎ ‎łamie‎ ‎ich‎ ‎szyki.‎ ‎Gagaryn pada‎ ‎trupem,‎ ‎a‎ ‎wojsko‎ ‎jego‎ ‎Polacy‎ ‎w‎ ‎pień‎ ‎wycinają. 

Oswojeni‎ ‎z‎ ‎hukiem‎ ‎armat‎ ‎i‎ ‎widokiem‎ ‎lejącej‎ ‎się‎ ‎strumieniami krwi,‎ ‎przybywają‎ ‎Warszawianie‎ ‎znużonemu‎ ‎wojsku‎ ‎z‎ ‎dzielną‎ ‎pomocą. Wszędzie‎ ‎po‎ ‎ulicach‎ ‎i‎ ‎miastach‎ ‎wre‎ ‎zacięta‎ ‎walka:‎ ‎jedni‎ ‎z‎ ‎okien strzelają‎ ‎do‎ ‎Moskali,‎ ‎a‎ ‎biorąc‎ ‎na‎ ‎cel‎ ‎głównie‎ ‎oficerów‎ ‎i‎ ‎dowódzców, zadają‎ ‎im‎ ‎straszną‎‎ ‎klęskę.‎ ‎Pewna‎ ‎Warszawianka‎ ‎zastrzeliła‎ ‎ich‎ ‎kilkunastu‎ ‎własną‎ ‎ręką;‎ ‎armaty‎ ‎obsługują‎ ‎niedorostki‎ ‎i‎ ‎chłopcy;‎ ‎przed wszystkiemi‎ ‎odznacza‎ ‎się‎ ‎odwagą‎ ‎i‎ ‎dzielnością‎ ‎cech‎ ‎rzeźniczy. Ogromne‎ ‎tłumy‎ ‎biegną‎ ‎zdobyć‎ ‎pałac‎ ‎znienawidzonego‎ ‎Igelstroma, gdzie‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎wielka‎ ‎liczba‎ ‎ginie.‎ ‎Tymczasem‎ ‎nadchodzi‎ ‎noc‎ ‎i‎ ‎prze rywa‎ ‎zapalczywość‎ ‎walki. 

Uradowany‎ ‎lud‎ ‎warszawski‎ ‎widokiem‎ ‎pewnego‎ ‎zwycięztwa‎ ‎i‎ ‎pozbycia‎ ‎się‎ ‎Moskali,‎ ‎gromadzi‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎ratuszu‎ ‎i‎ ‎ogłasza,‎ ‎jeszcze‎ ‎wśród ogólnej‎ ‎wrzawy,‎ ‎Ignacego‎ ‎Zakrzewskiego‎ ‎prezydentem‎ ‎miasta, a‎ ‎Mokronowski‎ ‎obejmuje‎ ‎główne‎ ‎naczelnictwo‎ ‎nad‎ ‎siłą‎ ‎zbrojną‎ ‎warszawską. 

Nazajutrz‎ ‎o‎ ‎świcie‎ ‎już‎ ‎odezwały‎ ‎się‎ ‎znów‎ ‎armaty;‎ ‎z‎ ‎domu Igelstroma‎ ‎sypią‎ ‎działa‎ ‎ogień‎ ‎bezustanny,‎ ‎ale‎ ‎po‎ ‎ulicach‎ ‎Moskali już‎ ‎nie‎ ‎widać;‎ ‎jedni‎ ‎zginęli‎ ‎w‎ ‎walce‎ ‎wczorajszej,‎ ‎innych‎ ‎zabrano‎ ‎do niewoli,‎ ‎a‎ ‎mała‎ ‎tylko‎ ‎garstka‎ ‎zdołała‎ ‎wysunąć‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎miasta.‎ ‎Na reszcie‎ ‎przed‎ ‎wieczorem‎ ‎zdobywają‎ ‎Warszawianie‎ ‎dom‎ ‎Igelstroma; on‎ ‎sam‎ ‎uchodzi‎ ‎do‎ ‎pałacu‎ ‎Krasińskich,‎ ‎zamyka‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎nim‎ ‎i‎ ‎żąda kapitulacyi.‎ ‎Zyskawszy‎ ‎fortelem‎ ‎tym‎ ‎nieco‎ ‎czasu,‎ ‎ucieka‎ ‎spiesznie w‎ ‎towarzystwie‎ ‎jenerałów:‎ ‎Apraksyna,‎ ‎Zubowa,‎ ‎Pistora‎ ‎i‎ ‎900‎ ‎szeregowców,‎ ‎dąży‎ ‎ogrodami‎ ‎i‎ ‎opłotkami‎ ‎do‎ ‎murów‎ ‎miasta‎ ‎i‎ ‎uchodzi‎ ‎do obozu‎ ‎pruskiego,‎ ‎stojącego‎ ‎w‎ ‎pobliżu‎ ‎miasta.‎ ‎Czterdzieści‎ ‎i‎ ‎dwie armaty‎ ‎rosyjskie‎ ‎z‎ ‎amunicyą,‎ ‎-‎ ‎bagaże‎ ‎wojskowe,‎ ‎-‎ ‎pałac‎ ‎Igelstroma‎ ‎wraz‎ ‎z‎ ‎kancelaryą,‎ ‎wszystkiemi‎ ‎papierami,‎ ‎sprzętami‎ ‎i‎ ‎bogactwami‎ ‎dostały‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎ręce‎ ‎zwycięzkich‎ ‎Polaków.‎ ‎-‎ ‎Oskarżonych o‎ ‎zdradę‎ ‎sprawy‎ ‎narodowej‎ ‎i‎ ‎o‎ ‎pobieranie‎ ‎.od‎ ‎Rosyi pensyi,‎ ‎za‎ ‎pełnione‎ ‎dla‎ ‎niej‎ ‎usługi,‎ ‎osadza‎ ‎lud‎ ‎w‎ ‎więzieniu;‎ ‎należą‎ ‎do‎ ‎nich:‎ ‎hetman‎ ‎Ożarowski‎ ‎i‎ ‎hetman‎ ‎Zabiełło,‎ ‎prezes‎ ‎Rady‎ ‎Nieustającej,‎ ‎Ankwicz i‎ ‎biskup‎ ‎Kossakowski;‎ ‎natomiast‎ ‎uwalnia‎ ‎z‎ ‎więzień‎ ‎patryotów,‎ ‎których‎ ‎Igelstrom‎ ‎uwięzić‎ ‎rozkazał. 

Po‎ ‎wyjściu‎ ‎ostatnich‎ ‎Moskali‎ ‎z‎ ‎Warszawy‎ ‎wydaje‎ ‎Mokronowski rozkaz‎ ‎zamknięcia‎ ‎bram,‎ ‎sprowadzenia‎ ‎dział‎ ‎nad‎ ‎Wisłę,‎ ‎obwarowania, rynków‎ ‎i‎ ‎ulic‎ ‎i‎ ‎naprawienia‎ ‎uszkodzonych‎ ‎murów‎ ‎miasta.‎ ‎Lud,‎ ‎upojony‎ ‎radością‎ ‎pozbycia‎ ‎się‎ ‎wrogów,‎ ‎wydaje‎ ‎nieustanne‎ ‎okrzyki:‎ ‎„Mech żyje‎ ‎naród!“‎ ‎„Niech‎ ‎żyje‎ ‎wolność!“‎ ‎„Niech‎ ‎żyje‎ ‎Kościuszko!“‎ ‎Zwolna ustaje‎ ‎szał‎ ‎walki;‎ ‎ludność‎ ‎niesie‎ ‎pomoc‎ ‎rannym‎ ‎tak‎ ‎swoim,‎ ‎jako i‎ ‎nieprzyjaciołom;‎ ‎chowa‎ ‎pobitych‎ ‎trupów,‎ ‎-‎ ‎gasi‎ ‎ogień‎ ‎gorejących jeszcze‎ ‎domów,‎ ‎tylko‎ ‎na‎ ‎palący‎ ‎się‎ ‎dom‎ ‎nienawistnego‎ ‎Igelstroma patrzy‎ ‎obojętnie‎ ‎i‎ ‎pozwala‎ ‎mu‎ ‎się‎ ‎obrócić‎ ‎w‎ ‎popiół‎ ‎i‎ ‎perzynę. 

Cała‎ ‎walka‎ ‎trwała‎ ‎jedenaście‎ ‎godzin;‎ ‎2000‎ ‎wojska‎ ‎polskiego walczyło‎ ‎z‎ ‎pomocą‎ ‎Warszawian‎ ‎przeciw‎ ‎8000‎ ‎Moskali;‎ ‎Polaków padło‎ ‎320‎ ‎mężczyzn‎ ‎i‎ ‎6‎ ‎kobiet;‎ ‎rannych‎ ‎było‎ ‎174‎ ‎mężczyzn‎ ‎i‎ ‎5‎ ‎kobiet;‎ ‎-‎ ‎Moskali‎ ‎padło‎ ‎2265‎ ‎żołnierzy,‎ ‎rannych‎ ‎było‎ ‎122.‎ ‎-‎ ‎Do niewoli‎ ‎wzięli‎ ‎Polacy:‎ ‎oficerów‎ ‎161‎ ‎i‎ ‎żołnierzy‎ ‎1764. 

Powołana‎ ‎do‎ ‎kierowania‎ ‎sprawami‎ ‎publicznemi‎ ‎Rada‎ ‎Zastępcza wysyła‎ ‎do‎ ‎króla‎ ‎poselstwo‎ ‎z‎ ‎oświadczeniem,‎ ‎że.‎ ‎zachowuje‎ ‎dla‎ ‎niego poszanowanie‎ ‎i‎ ‎miłość,‎ ‎ale‎ ‎posłuszeństwo‎ ‎zupełne‎ ‎dla‎ ‎Kościuszki; król‎ ‎odpowiedział‎ ‎na‎ ‎to,‎ ‎że‎ ‎pragnie‎ ‎przyłożyć‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎uszczęśliwienia narodu.‎ ‎Równocześnie‎ ‎wysyła‎ ‎Rada‎ ‎posła‎ ‎do‎ ‎Kościuszki‎ ‎z‎ ‎oznajmieniem‎ ‎o‎ ‎szczęśliwie‎ ‎odniesionem‎ ‎zwycięztwie‎ ‎nad‎ ‎Moskalami. 

***

W‎ ‎kilka‎ ‎dni‎ ‎później‎ ‎wybuchło‎ ‎powstanie‎ ‎w‎ ‎mieście‎ ‎stołecznem litewskiem,‎ ‎Wilnie.‎ ‎Od‎ ‎kilku‎ ‎tygodni‎ ‎już‎ ‎przygotowywali‎ ‎się‎ ‎do niego‎ ‎Polacy,‎ ‎których‎ ‎pragnienie‎ ‎zemsty‎ ‎podsycały‎ ‎gwałty,‎ ‎jakich się‎ ‎dopuszczali‎ ‎Moskale.‎ ‎Przyspieszenie‎ ‎wybuchu‎ ‎spowodowało‎ ‎aresztowanie‎ ‎kilku‎ ‎wybitnych‎ ‎Polaków,‎ ‎jak:‎ ‎starostę‎ ‎Brzozowskiego, chorążego‎ ‎Radziszewskiego,‎ ‎prałata‎ ‎ks.‎ ‎Bohusza,‎ ‎adwokata‎ ‎jeneralnego‎ ‎Grabowskiego‎ ‎i‎ ‎wywiezienie‎ ‎ich‎ ‎w‎ ‎głąb‎ ‎Rosyi.‎ ‎Gdy‎ ‎podobny los‎ ‎spotkać‎ ‎miał‎ ‎także‎ ‎kilku‎ ‎oficerów‎ ‎polskich‎ ‎ze‎ ‎sztabu,‎ ‎postanowili‎ ‎Polacy‎ ‎dłużej‎ ‎z‎ ‎powstaniem‎ ‎nie‎ ‎czekać.‎ ‎Jakub‎ ‎Jasiński,‎ ‎pułkownik‎ ‎inżynierów,‎ ‎należący‎ ‎również‎ ‎do‎ ‎liczby‎ ‎mających‎ ‎być‎ ‎uwięzionymi‎ ‎oficerów,‎ ‎zdołał‎ ‎ujść‎ ‎aresztowania,‎ ‎przybył‎ ‎do‎ ‎Wilna,‎ ‎porozumiał‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎załogującymi‎ ‎tu‎ ‎oficerami‎ ‎pułku‎ ‎4,‎ ‎pułku‎ ‎7‎ ‎i‎ ‎z‎ ‎pułku artyleryi,‎ ‎i‎ ‎w‎ ‎nocy‎ ‎z‎ ‎dnia‎ ‎22‎ ‎na‎ ‎23‎ ‎kwietnia‎ ‎uderzono‎ ‎na‎ ‎załogę rosyjską‎ ‎podług‎ ‎planu‎ ‎tak‎ ‎dobrze‎ ‎obmyślanego,‎ ‎że‎ ‎po‎ ‎krótkiej‎ ‎walce zdobyto‎ ‎główny‎ ‎odwach,‎ ‎dwie‎ ‎armaty‎ ‎stojące‎ ‎na‎ ‎rynku,‎ ‎zabrano‎ ‎do niewoli‎ ‎straże‎ ‎jeneralskie‎ ‎i‎ ‎samego‎ ‎jenerała‎ ‎moskiewskiego,‎ ‎Arseniewa. Atak‎ ‎cały,‎ ‎w‎ ‎którym‎ ‎brało‎ ‎udział‎ ‎380‎ ‎Polaków‎ ‎przeciw‎ ‎3000‎ ‎Mo skali‎ ‎trwał‎ ‎ze‎ ‎wszystkiem‎ ‎dwie‎ ‎godziny.‎ ‎Polacy‎ ‎zabrali‎ ‎do‎ ‎niewoli‎ ‎także‎ ‎hetmana‎ ‎Kossakowskiego,‎ ‎kilkunastu‎ ‎oficerów‎ ‎i‎ ‎964‎ ‎podoficerów‎ ‎i‎ ‎szeregowców;‎ ‎zdobyli‎ ‎przytem‎ ‎kilka‎ ‎armat,‎ ‎chorągwi, sztandarów,‎ ‎amunicyą,‎ ‎magazyny‎ ‎i‎ ‎kasę‎ ‎rosyjską. 

Na‎ ‎dniu‎ ‎24‎ ‎kwietnia‎ ‎ogłoszono‎ ‎na‎ ‎rynku‎ ‎akt‎ ‎powstania;‎ ‎Jakuba Jasińskiego‎ ‎okrzyknięto‎ ‎jednomyślnie‎ ‎naczelnikiem‎ ‎siły‎ ‎zbrojnej litewskiej,‎ ‎poczem‎ ‎przystąpiono‎ ‎do‎ ‎wymierzenia‎ ‎kary‎ ‎na‎ ‎hetmanie Kossakowskim,‎ ‎zuchwałym‎ ‎stronniku‎ ‎konfederacyi‎ ‎targowickiej‎ ‎i‎ ‎gorliwym‎ ‎słudze‎ ‎Rosyi.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎zebrał‎ ‎się‎ ‎sąd‎ ‎wojenny‎ ‎i‎ ‎skazał zdrajcę‎ ‎na‎ ‎śmierć ‎przez‎ ‎powieszenie‎ ‎i‎ ‎natychmiast‎ ‎wykonano‎ ‎wyrok. 

W‎ ‎krótkim‎ ‎czasie‎ ‎po‎ ‎wypadkach‎ ‎tych‎ ‎wybuchło‎ ‎powstanie w‎ ‎kilku‎ ‎innych‎ ‎miejscach.‎ ‎Na‎ ‎dniu‎ ‎4‎ ‎maja‎ ‎ogłosił‎ ‎Kajetan‎ ‎Wojczyński‎ ‎powstanie‎ ‎w‎ ‎województwie‎ ‎Rawskiem,‎ ‎a‎ ‎utworzywszy‎ ‎oddział ochotników,‎ ‎począł‎ ‎niepokoić ‎Moskali.‎ ‎9‎ ‎maja‎ ‎ogłosili‎ ‎powstanie obywatele‎ ‎województwa‎ ‎Brześcia‎ ‎Litewskiego‎ ‎pod‎ ‎przewodnictwem księcia‎ ‎Kaźmierza‎ ‎Sapiehy;‎ ‎w‎ ‎tym‎ ‎samym‎ ‎dniu‎ ‎ogłosili‎ ‎również‎ ‎akt powstania‎ ‎obywatele‎ ‎powiatu‎ ‎Grodzieńskiego‎ ‎w‎ ‎Sokółce,‎ ‎pod‎ ‎przewodnictwem‎ ‎Franciszka‎ ‎Bouffała.‎ ‎Na‎ ‎dniu‎ ‎11‎ ‎maja‎ ‎wybuchło‎ ‎powstanie‎ ‎w‎ ‎powiecie‎ ‎Radomskim;‎ ‎27‎ ‎czerwca‎ ‎w‎ ‎ziemi‎ ‎Wizkiej;‎ ‎28 czerwca‎ ‎powitała‎ ‎Kurlandya‎ ‎pod‎ ‎przewodnictwem‎ ‎Mirbacha.‎ ‎Tym czasem‎ ‎doszła‎ ‎też‎ ‎wiadomość ‎o‎ ‎powstaniu‎ ‎Kościuszki‎ ‎do‎ ‎wojsk‎ ‎polskich,‎ ‎rozlokowanych‎ ‎po‎ ‎sejmie‎ ‎grodzieńskim‎ ‎w‎ ‎Ukrainie‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎Podolu, a‎ ‎dowódzcy‎ ‎ich‎ ‎postanowili‎ ‎natychmiast‎ ‎połączyć‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎szeregami powstańczemi.‎ ‎Zadanie‎ ‎to‎ ‎nie‎ ‎było‎ ‎łatwem‎ ‎do‎ ‎spełnienia;‎ ‎zewsząd otoczone‎ ‎liczebnie‎ ‎znacznie‎ ‎przewyższającemu‎ ‎komendami‎ ‎rosyjskiemi, zażywać‎ ‎musiały‎ ‎pojedyńcze‎ ‎oddziały‎ ‎często‎ ‎podstępu,‎ ‎‎aby‎ ‎omylić czujność‎ ‎wroga‎ ‎i‎ ‎opuścić‎ ‎niepostrzeżenie‎ ‎miejsce‎ ‎załogi.‎ ‎W‎ ‎pochodzie‎ ‎samym,‎ ‎utrudnionym‎ ‎lasami,‎ ‎bagnami‎ ‎i‎ ‎moczarami‎ ‎poleskiemi, niejedne‎ ‎bez‎ ‎broni‎ ‎i‎ ‎chleba,‎ ‎wymykać‎ ‎się‎ ‎musiały‎ ‎krążącym‎ ‎i‎ ‎o‎ ‎kraju oddziałom‎ ‎nieprzyjacielskim;‎ ‎często‎ ‎przychodziło‎ ‎i‎ ‎do‎ ‎krawej‎ ‎walki. Kilka‎ ‎oddziałów‎ ‎takich,‎ ‎a‎ ‎mianowicie‎ ‎brygada‎ ‎Kopcia,‎ ‎tak‎ ‎zwana Pińska,‎ ‎brygada‎ ‎Dzierzka‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎Wyszkowskiego,‎ ‎oddział Łaźnińskiego‎ ‎i‎ ‎kilka‎ ‎innych,‎ ‎bohaterskiem‎ ‎poświęceniem‎ ‎się‎ ‎zwalczyły wszystkie‎ ‎przeciwności,‎ ‎przedarły‎ ‎się‎ ‎szczęśliwie‎ ‎do‎ ‎Polski‎ ‎i‎ ‎wzięły czynny‎ ‎udział‎ ‎w‎ ‎powstaniu. 

Kościuszko,‎ ‎przebywając‎ ‎w‎ ‎obozie‎ ‎pod‎ ‎Bossutowem,‎ ‎odcięty‎ ‎od działami‎ ‎w‎‎ojsk‎ ‎rosyjskich‎ ‎od‎ ‎reszty‎ ‎kraju,‎ ‎nie‎ ‎wiedział‎ ‎nic‎ ‎o‎ ‎wzmagającym‎ ‎się‎ ‎ruchu‎ ‎narodowym‎ ‎w‎ ‎Polsce,‎ ‎na‎ ‎Litwie,‎ ‎Żmudzi i‎ ‎w‎ ‎Kurlandyi.‎ ‎Opuszczając‎ ‎Bossutow‎ ‎dnia‎ ‎25‎ ‎kwietnia,‎ ‎zamierzał wysłać‎ ‎do‎ ‎Warszawy‎ ‎księcia‎ ‎Adama‎ ‎Ponińskiego,‎ ‎aby‎ ‎pobudzić‎ ‎oby wateli‎ ‎do‎ ‎czynnego‎ ‎wystąpienia,‎ ‎ależ‎ ‎tego‎ ‎samego‎ ‎dnia‎ ‎stanąwszy obozem‎ ‎pod‎ ‎Igołomią,‎ ‎odebrał‎ ‎od‎ ‎wysianego‎ ‎z‎ ‎Warszawy‎ ‎pułkow nika‎ ‎Sokolnickiego‎ ‎wiadomość‎ ‎o‎ ‎dokonanej‎ ‎szczęśliwie‎ ‎rewolucyi. Lotem‎ ‎błyskawicy‎ ‎rozeszła‎ ‎się‎ ‎wieść‎ ‎ta‎ ‎wesoła‎ ‎po‎ ‎obozie,‎ ‎a‎ ‎Ko ściuszko‎ ‎tego‎ ‎samego‎ ‎dnia‎ ‎jeszcze‎ ‎przesłał‎ ‎przez‎ ‎tegoż‎ ‎kury‎ ‎era‎ ‎do Warszawy‎ ‎wyrazy‎ ‎najwyższego‎ ‎zadowolenia,‎ ‎oraz‎ ‎zatwierdził‎ ‎osoby wybrane‎ ‎do‎ ‎„Rady‎ ‎Zastępczej“,‎ ‎-‎ ‎nadał‎ ‎Mokronowskiemu‎ ‎stopień jenerał-lejtnanta‎ ‎i‎ ‎mianował‎ ‎go‎ ‎komendantem‎ ‎siły‎ ‎zbrojnej‎ ‎na‎ ‎Warszawę‎ ‎i‎ ‎całe‎ ‎księstwo‎ ‎mazowieckie.‎ ‎Udając‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎dalszy‎ ‎pochód, opuścił‎ ‎Kościuszko‎ ‎26‎ ‎kwietnia‎ ‎Igołomią‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎pod‎ ‎Starem‎ ‎Brzeskiem;‎ ‎tu‎ ‎wydał‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎28‎ ‎kwietnia‎ ‎rozporządzenie,‎ ‎mocą‎ ‎którego ustanowił‎ ‎Najwyższy‎ ‎Sąd‎ ‎Kryminalny‎ ‎na‎ ‎województwo‎ ‎krakowskie, poczem‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎Witowo‎ ‎i‎ ‎Koszyce‎ ‎pod‎ ‎Winiary,‎ ‎gdzie na‎ ‎dniu‎ ‎29‎ ‎kwietnia‎ ‎rozłożył‎ ‎się‎ ‎obozem‎ ‎w‎ ‎Opatówcu.‎ ‎Na‎ ‎wieść o‎ ‎zbliżającym‎ ‎się‎ ‎Kościuszce‎ ‎opuścili‎ ‎Moskale‎ ‎spiesznie‎ ‎Szkalmierz i ‎cofnęli‎ ‎się‎ ‎ku‎ ‎Staszowu. 

Kościuszko,‎ ‎przeszedłszy‎ ‎granicę‎ ‎województwa‎ ‎sandomierskiego, rozpuścił‎ ‎z‎ ‎Opatówca‎ ‎włościan‎ ‎z‎ ‎okolic‎ ‎Krakowa,‎ ‎dostawionych‎ ‎na mocy‎ ‎przymusowego‎ ‎poboru‎ ‎do‎ ‎obozu,‎ ‎gdyż‎ ‎pomógłszy‎ ‎wypędzić wroga‎ ‎ze‎ ‎swej‎ ‎ziemi,‎ ‎spełnili‎ ‎swój‎ ‎obowiązek.‎ ‎W‎ ‎miejsce‎ ‎ich‎ ‎usiłował‎ ‎uzbroić‎ ‎włościan‎ ‎sandomierskich,‎ ‎co‎ ‎przecież‎ ‎wielkie‎ ‎wywołało trudności.‎ ‎Na‎ ‎dniu‎ ‎1.‎ ‎maja‎ ‎wydał‎ ‎tu‎ ‎ztąd‎ ‎Kościuszko‎ ‎odezwę‎ ‎do obywatelów‎ ‎Ks.‎ ‎Mazowieckiego‎ ‎i‎ ‎do‎ ‎Podlasian,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎ich‎ ‎wezwał do‎ ‎pospolitego‎ ‎ruszenia,‎ ‎nazajutrz‎ ‎wydał‎ ‎odezwę‎ ‎do‎ ‎ludu‎ ‎wiejskiego, w‎ ‎której‎ ‎go‎ ‎przestrzega,‎ ‎aby‎ ‎się‎ ‎nie‎ ‎dozwolił‎ ‎Moskalom‎ ‎podburzać przeciw‎ ‎panom.‎ ‎Wzmocniwszy‎ ‎swą‎ ‎armią‎ ‎do‎ ‎9000‎ ‎wojska,‎ ‎opuścił Kościuszko‎ ‎3‎ ‎maja‎ ‎obóz‎ ‎pod‎ ‎Winiarami‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎pod‎ ‎Wiślicą,‎ ‎zkąd polecił‎ ‎Kadzie‎ ‎Zastępczej‎ ‎w‎ ‎Warszawie‎ ‎ustanowić‎ ‎zarząd‎ ‎menniczy,‎ ‎aby zapobiedz‎ ‎uszczerbkom‎ ‎Rzeczypospolitej‎ ‎w‎ ‎ofiarach‎ ‎składanych‎ ‎licznie przez‎ ‎obywateli.‎ ‎Poczem‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎pochód‎ ‎przez‎ ‎Nowe‎ ‎Miasto,‎ ‎Korczyn,‎ ‎przez‎ ‎okolicę‎ ‎Wojczy,‎ ‎przez‎ ‎Pacanów‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎5‎ ‎maja‎ ‎w‎ ‎Połańcu, o‎ ‎trzy‎ ‎mile‎ ‎od‎ ‎Moskali,‎ ‎obozujących‎ ‎pod‎ ‎Staszowem.‎ ‎Ponieważ‎ ‎nie przyjaciel‎ ‎odebrał‎ ‎w‎ ‎ostatnim‎ ‎czasie‎ ‎znaczne‎ ‎posiłki,‎ ‎nie‎ ‎czuł‎ ‎się Kościuszko‎ ‎dość‎ ‎silnym,‎ ‎aby‎ ‎na‎ ‎niego‎ ‎uderzyć,‎ ‎ale‎ ‎wezwał‎ ‎jenerała Grochowskiego,‎ ‎operującego‎ ‎nad‎ ‎Bugiem,‎ ‎aby‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎nim‎ ‎połączył, tymczasem‎ ‎zaś‎ ‎postanowił‎ ‎zająć‎ ‎silne‎ ‎stanowisko‎ ‎w‎ ‎okolicy‎ ‎Połańca. W‎ ‎tym‎ ‎celu‎ ‎wybrał‎ ‎wzgórek‎ ‎przyległy‎ ‎do‎ ‎Wisły,‎ ‎którego‎ ‎prawe skrzydło‎ ‎opierało‎ ‎się‎ ‎o‎ ‎głęboką‎ ‎rzeczkę,‎ ‎wpadającą‎ ‎do‎ ‎Wisły;‎ ‎-‎ ‎lewe zaś‎ ‎zasłaniał‎ ‎las.‎ ‎Przy‎ ‎zbiegu‎ ‎obu‎ ‎rzek‎ ‎wznosił‎ ‎się‎ ‎stary‎ ‎okop‎ ‎obozowy‎ ‎ponad‎ ‎równinę.‎ ‎Stanowisko‎ ‎to‎ ‎z‎ ‎natury‎ ‎już‎ ‎obronne,‎ ‎umocnił‎ ‎jeszcze‎ ‎Kościuszko‎ ‎trzema‎ ‎rzędami‎ ‎bateryi‎ ‎i‎ ‎redut,‎ ‎obwarowanych‎ ‎palisadami,‎ ‎które‎ ‎zasłaniały‎ ‎cały‎ ‎przód‎ ‎obozu. 

Zaledwie‎ ‎Kościuszko‎ ‎prace‎ ‎te‎ ‎ukończył,‎ ‎nadciągnął‎ ‎jenerał‎ ‎rosyjski‎ ‎Denissow‎ ‎z‎ ‎silnym‎ ‎korpusem,‎ ‎rozłożył‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎pobliżu‎ ‎obozem i‎ ‎rozpoczął‎ ‎ataki,‎ ‎które‎ ‎ponawiał‎ ‎codziennie.‎ ‎Wszystkie‎ ‎jednak wysiłki‎ ‎Moskali‎ ‎około‎ ‎zdobycia‎ ‎obozu‎ ‎polskiego,‎ ‎okazały‎ ‎się‎ ‎bezskutecznemi;‎ ‎Kościuszko‎ ‎wytrwał‎ ‎w‎ ‎silnem‎ ‎tem ‎stanowisku‎ ‎do‎ ‎20‎ ‎maja. W‎ ‎czasie‎ ‎tym‎ ‎nieustannie‎ ‎zajmował‎ ‎się‎ ‎to‎ ‎powiększeniem‎ ‎armii,‎ ‎to załatwieniem‎ ‎najróżniejszych‎ ‎spraw‎ ‎i‎ ‎potrzeb‎ ‎bieżących.‎ ‎Już‎ ‎na‎ ‎dniu 7‎ ‎maja‎ ‎wydał‎ ‎odezwę,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎ustanawia‎ ‎powinności‎ ‎gruntowe‎ ‎włościan,‎ ‎zabezpiecza‎ ‎im‎ ‎opiekę‎ ‎rządową‎ ‎oraz‎ ‎bezpieczeństwo‎ ‎własności i‎ ‎sprawiedliwość.‎ ‎Następnego‎ ‎dnia‎ ‎wydał‎ ‎odezwę‎ ‎do‎ ‎obywateli‎ ‎Warszawy,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎ich‎ ‎zagrzewa‎ ‎do‎ ‎wytrwania‎ ‎w‎ ‎gorliwości‎ ‎około sprawy‎ ‎narodowej.‎ ‎Dnia‎ ‎10‎ ‎maja‎ ‎podpisał‎ ‎ustawę‎ ‎odnoszącą‎ ‎się do‎ ‎organizacji‎ ‎Najwyższej‎ ‎Rady‎ ‎Narodowej‎ ‎dla‎ ‎Polski‎ ‎i‎ ‎Litwy. 

Gdy‎ ‎tak‎ ‎Kościuszko‎ ‎z‎ ‎jednej‎ ‎strony‎ ‎staczając‎ ‎walki z‎ ‎nieprzyjacielem,‎ ‎z‎ ‎drugiej‎ ‎strony‎ ‎załatwiając‎ ‎nawał‎ ‎spraw bieżących,‎ ‎dźwigał‎ ‎ciężar‎ ‎odpowiedzialności,‎ ‎jaki‎ ‎złożył‎ ‎na‎ ‎barki‎ ‎jego naród,‎ ‎przygotowywały‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎Warszawie‎ ‎smutne‎ ‎zajścia,‎ ‎które‎ ‎serce jego‎ ‎zaprawić‎ ‎miały‎ ‎goryczą.‎ ‎Powodem‎ ‎do‎ ‎nich‎ ‎było‎ ‎niezaufanie, z‎ ‎jakiem‎ ‎patrzał‎ ‎lud‎ ‎warszawski‎ ‎na‎ ‎Stanisława‎ ‎Augusta,‎ ‎który‎ ‎uległością swoją‎ ‎w‎‎obec‎ ‎Katarzyny,‎ ‎chwiejnością‎ ‎swą‎ ‎w‎ ‎polityce,‎ ‎najbardziej przecież‎ ‎przystąpieniem‎ ‎swem‎ ‎do‎ ‎Targowicy‎ ‎wzbudzał‎ ‎podejrzenie, jakoby‎ ‎w‎obec‎ ‎powstania‎ ‎narodu‎ ‎wrogie‎ ‎zajmował‎ ‎stanowisko.‎ ‎Gdy na‎ ‎mocy‎ ‎zdobytych‎ ‎w‎ ‎rewolucyą‎ ‎papierów‎ ‎w‎ ‎biurze‎ ‎Igelstroma‎ ‎wy kazało‎ ‎się‎ ‎oczywiste‎ ‎utrzymywanie‎ ‎stosunków‎ ‎z‎ ‎Moskwą‎ ‎niektórych wysoko‎ ‎postawionych‎ ‎osób,‎ ‎które‎ ‎też‎ ‎wskutek‎ ‎tego‎ ‎uwięzionemi‎ ‎zostały,‎ ‎wzmagało‎ ‎się‎ ‎oburzenie‎ ‎ludu‎ ‎przeciw‎ ‎zdrajcom;‎ ‎nadeszła‎ ‎zaś z‎ ‎Wilna‎ ‎wiadomość‎ ‎o‎ ‎ukaraniu‎ ‎zdrajcy,‎ ‎hetmana‎ ‎Kossakowskiego, poburzyła‎ ‎niecierpliwość‎ ‎kilkudziesięciu‎ ‎zagorzałych‎ ‎patryotów‎ ‎war szawskich,‎ ‎do‎ ‎tego‎ ‎stopnia,‎ ‎że‎ ‎poczęli‎ ‎domagać‎ ‎się‎ ‎głośno‎ ‎ukarania uwięzionych‎ ‎winowajców.‎ ‎Rozsądne‎ ‎przełożenia‎ ‎i‎ ‎upomnienia‎ ‎szanowanego‎ ‎ogólnie‎ ‎prezesa‎ ‎Rady,‎ ‎Zakrzewskiego,‎ ‎zdołały‎ ‎wprawdzie‎ ‎na razie‎ ‎głosy‎ ‎te‎ ‎niecierpliwych‎ ‎stłumić‎ ‎i‎ ‎nie‎ ‎dopuścić‎ ‎groźniejszym zaburzeniom‎ ‎i‎ ‎rozgorączkowanie‎ ‎ludu‎ ‎przycichło‎ ‎nieco,‎ ‎ale‎ ‎nie‎ ‎ostygło; potrzeba‎ ‎było‎ ‎tylko‎ ‎jakiejkolwiek‎ ‎sposobności,‎ ‎aby,‎ ‎gwałtownym‎ ‎wybuchło‎ ‎płomieniem.‎ ‎-‎ ‎Sposobność‎ ‎taka‎ ‎nadarzyła‎ ‎się‎ ‎niebawem; dnia‎ ‎8‎ ‎maja‎ ‎o‎ ‎godzinie‎ ‎6‎ ‎przed‎ ‎wieczorem‎ ‎wyjechał‎ ‎król‎ ‎na‎ ‎Pragę w‎ ‎celu‎ ‎obejrzenia‎ ‎mostu‎ ‎i‎ ‎nowo‎ ‎sypanych‎ ‎okopów.‎ ‎Tymczasem wszczął‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎mieście‎ ‎gwałtowny‎ ‎rozruch‎ ‎i‎ ‎niepokój‎ ‎między‎ ‎ludem, który‎ ‎uderzywszy‎ ‎na‎ ‎alarm,‎ ‎chwyciwszy‎ ‎broń‎ ‎i‎ ‎otoczywszy‎ ‎arsenał, począł‎ ‎wołać:‎ ‎broni!‎ ‎broni!‎ ‎Zbiegają‎ ‎się‎ ‎tłumy‎ ‎coraz‎ ‎większe z‎ ‎krzykiem:‎ ‎Moskale‎ ‎idą‎ ‎ku‎ ‎miastu!‎ ‎Prusacy‎ ‎idą‎ ‎na‎ ‎Warszawę!‎ ‎inni‎ ‎wołali:‎ ‎„król‎ ‎ucieka!‎" ‎Lud‎ ‎gromadnie‎ ‎biegnie‎ ‎na‎ ‎Pragę,‎ ‎gdzie król‎ ‎usłyszawszy‎ ‎wrzawę,‎ ‎wsiada‎ ‎do‎ ‎powozu‎ ‎i‎ ‎blady,‎ ‎przelękniony każe‎ ‎wracać‎ ‎do‎ ‎miasta.‎ ‎Tłumy‎ ‎otaczają‎ ‎jego‎ ‎powóz,‎ ‎powstaje‎ ‎ścisk wielki,‎ ‎z‎ ‎którego‎ ‎słychać‎ ‎okrzyki:‎ ‎„Niech‎ ‎żyje‎ ‎król!‎ ‎ale‎ ‎niech‎ ‎nie ucieka!“‎ ‎

W‎ ‎tem ‎rozchodzi‎ ‎się‎ ‎między‎ ‎tłumami‎ ‎wieść,‎ ‎ze‎ ‎oskarżeni o‎ ‎zdradę‎ ‎więźniowie‎ ‎kazali‎ ‎swym‎ ‎zaufanym‎ ‎wywołać‎ ‎ten‎ ‎fałszywy alarm‎ ‎w‎ ‎tym‎ ‎celu,‎ ‎aby‎ ‎wśród‎ ‎zamięszania‎ ‎mogli‎ ‎tem‎ ‎łatwiej‎ ‎ujść niepostrzeżenie‎ ‎z‎ ‎więzienia‎ ‎i‎ ‎opuścić‎ ‎Warszawę.‎ ‎Poczynają‎ ‎się‎ ‎po ulicach‎ ‎rozlegać‎ ‎wołania:‎ ‎„Niech‎ ‎giną‎ ‎zdrajcy!“‎ ‎Wieczorem‎ ‎wysyła komendant‎ ‎miasta,‎ ‎Mokronowski,‎ adjutantów‎ ‎po‎ ‎mieście,‎ ‎aby‎ ‎uspokajali‎ ‎lud,‎ ‎ale‎ ‎tłumy‎ ‎rozchodzą‎ ‎się‎ ‎leniwo‎ ‎i‎ ‎przez‎ ‎całą‎ ‎noc‎ ‎trwa‎ ‎niepokój‎ ‎po‎ ‎ulicach. 

Nazajutrz‎ ‎o‎ ‎świcie‎ ‎ukazują‎ ‎się‎ ‎gotowe‎ ‎szubienice,‎ ‎w‎ ‎nocy‎ ‎zbudowane:‎ ‎trzy‎ ‎na‎ ‎rynku,‎ ‎jedna‎ ‎wprost‎ ‎drzwi‎ ‎ratuszowych,‎ ‎dwie‎ ‎przy Bernardynach,‎ ‎trzy‎ ‎na‎ ‎Krakowskiem‎ ‎przedmieściu‎ ‎z‎ ‎napisami:‎ ‎„Kara na‎ ‎zdrajców‎ ‎Ojczyzny!‎"‎ ‎Wzburzony‎ ‎od‎ ‎dnia‎ ‎poprzedniego‎ ‎lud‎ ‎gromadzi‎ ‎się‎ ‎tłumnie‎ ‎przed‎ ‎ratusz‎ ‎i‎ ‎woła‎ ‎o‎ ‎ukaranie‎ ‎przestępców.‎  ‎Daremnie‎ ‎usiłuje‎ ‎Zakrzewski‎ ‎uspokoić‎ ‎wzburzone‎ ‎pospólstwo;‎ ‎nie‎ ‎widząc innego‎ ‎środka‎ ‎zaspokojenia‎ ‎roznamiętnionego‎ ‎ludu,‎ ‎zwołuje‎ ‎listem Radę,‎ ‎która‎ ‎wybrawszy‎ ‎z‎ ‎pomiędzy‎ ‎uwięzionych‎ ‎najwierniejszych: hetmanów‎ ‎Ożarowskiego‎ ‎i‎ ‎Zabiełłę,‎ ‎biskupa‎ ‎Kossakowskiego‎ ‎i‎ ‎prezesa‎ ‎Ankwicza,‎ ‎stawia‎ ‎ich‎ ‎przed‎ ‎sąd‎ ‎na‎prędce‎ ‎zwołany‎ ‎i‎ ‎na śmierć‎ ‎ich‎ ‎wskazuje.‎ ‎O‎ ‎godzinie‎ ‎4‎ ‎po‎ ‎południu‎ ‎dokonał‎ ‎kat‎ ‎wyroku. 

Zdołała‎ ‎tym‎ ‎razem‎ ‎Rada‎ ‎uratować‎ ‎pozór‎ ‎prawa‎ ‎w‎ ‎wymierzeniu‎ ‎sprawiedliwości;‎ ‎smutne‎ ‎to‎ ‎zajście,‎ ‎było‎ ‎przecież‎ ‎zapowiedzią ciągłych‎ ‎walk‎ ‎stronnictw‎ ‎i‎ ‎groźnych‎ ‎zaburzeń‎ ‎ludu,‎ ‎które‎ ‎odtąd‎ ‎bez ustannie‎ ‎niemal‎ ‎się‎ ‎powtarzały.‎ ‎Niepokoje‎ ‎te‎ ‎dotykały‎ ‎boleśnie‎ ‎Kościuszkę;‎ ‎zwłaszcza‎ ‎późniejsze‎ ‎gwałty,‎ ‎jakich‎ ‎się‎ ‎dopuścił lud‎ ‎warszawski,‎ ‎wielce‎ ‎go‎ ‎zmartwiły.‎ ‎Jeszcze‎ ‎w‎ ‎obozie‎ ‎pod‎ ‎Połańcem doszły‎ ‎go‎ ‎wiadomości‎ ‎o‎ ‎knujących‎ ‎się,‎ ‎tak‎ ‎w‎ ‎stolicy‎ ‎jak‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎prowincyi,‎ ‎intrygach‎ ‎i‎ ‎spiskach‎ ‎przeciw‎ ‎sprawie‎ ‎narodowej.‎ ‎Donoszono mu,‎ ‎że‎ ‎król"‎ ‎stanął‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎niechętnych‎ ‎powstaniu‎ ‎i‎ ‎usiłuje‎ ‎uśpić i‎ ‎stłumić‎ ‎ducha‎ ‎patryotycznego‎ ‎w‎ ‎Polakach,‎ ‎że‎ ‎stronnicy‎ ‎króla‎ ‎rozsiewają‎ ‎tysiączne‎ ‎baśnie‎ ‎o‎ ‎nim‎ ‎samym‎ ‎(Kościuszce),‎ ‎że‎ ‎panuje‎ ‎ogólna niechęć‎ ‎przeciw‎ ‎obu‎ ‎Radom‎ ‎Zastępczym‎ ‎w‎ ‎Warszawie‎ ‎i‎ ‎w‎ ‎Wilnie z‎ ‎powodu,‎ ‎jakoby‎ ‎opieszale‎ ‎postępowały‎ ‎w‎ ‎staraniu‎ ‎się‎ ‎o ‎powiększenie‎ ‎sil‎ ‎zbrojnych,‎ ‎gromadzeniu‎ ‎żywności‎ ‎i‎ ‎karaniu‎ ‎zdrajców; że‎ ‎nareszcie‎ ‎patryoci‎ ‎niezadowoleni‎ ‎są‎ ‎z‎ ‎panujących‎ ‎niesnasek‎ ‎między królem‎ ‎a‎ ‎komendantem‎ ‎Warszawy,‎ ‎Mokronowskim.‎ ‎

Wszystkie‎ ‎te‎ ‎nowiny‎ ‎martwiły‎ ‎Kościuszkę‎ ‎nie‎ ‎mało;‎ ‎pragnąc zapobiedz‎ ‎temu‎ ‎o‎ ‎ile‎ ‎się‎ ‎da,‎ ‎postanowił‎ ‎ogłosić‎ ‎nową‎ ‎ustawę,‎ ‎którą już‎ ‎był‎ ‎podpisał‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎10.‎ ‎maja,‎ ‎mocą‎ ‎której‎ ‎zniesione‎ ‎być‎ ‎miały obie‎ ‎Rady‎ ‎Zastępcze,‎ ‎a‎ ‎ustanowioną‎ ‎jedna‎ ‎Bada‎ ‎Najwyższa‎ ‎na‎ ‎Polskę i‎ ‎Litwę.‎ ‎Równocześnie‎ ‎polecił‎ ‎Mokronowskiemu‎ ‎objąć‎ ‎dowództwo nad‎ ‎obozem‎ ‎rozłożonym‎ ‎na‎ ‎Bielanach,‎ ‎a‎ ‎komendantem‎ ‎Warszawy zamianował‎ ‎jenerała‎ ‎Orłowskiego. 

Tymczasem‎ ‎nadciągnął‎ ‎z‎ ‎korpusem‎ ‎swym‎ ‎jenerał‎ ‎Grochowski, którego‎ ‎zawezwał‎ ‎do‎ ‎siebie‎ ‎Kościuszko,‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎18‎ ‎maja‎ ‎przeprawił‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎Wisłę‎ ‎pomiędzy‎ ‎Szydłowcem‎ ‎a‎ ‎Pińczowem‎ ‎w‎ ‎pobliżu‎ ‎Zawichostu.‎ ‎Przyprowadził‎ ‎ze‎ ‎sobą‎ ‎5,000‎ ‎wojska‎ ‎regularnego, przez‎ ‎co‎ ‎wzrosła‎ ‎armia‎ ‎Kościuszki‎ ‎do‎ ‎liczby‎ ‎14,000,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎było 6,000‎ ‎kosynierów‎ ‎i‎ ‎28‎ ‎armat.‎ ‎Posłyszawszy‎ ‎o‎ ‎tem‎ ‎jenerał‎ ‎rosyjski Denysów,‎ ‎oblegujący‎ ‎Kościuszkę,‎ ‎zwinął‎ ‎natychmiast‎ ‎obóz‎ ‎i‎ ‎uszedł spiesznie‎ ‎w‎ ‎nocy‎ ‎z‎ ‎dnia‎ ‎19‎ ‎na‎ ‎20‎ ‎maja.‎ ‎Kościuszko,‎ ‎dowiedziawszy się‎ ‎nazajutrz‎ ‎o‎ ‎ucieczce‎ ‎Moskali,‎ ‎rozkazał‎ ‎natychmiast‎ ‎armii‎ ‎swojej wystąpić‎ ‎pod‎ ‎broń,‎ ‎aby‎ ‎za‎ ‎nimi‎ ‎pójść‎ ‎w‎ ‎pogoń;‎ ‎wojsko‎ ‎jednak‎ ‎polskie,‎ ‎niedostatecznie‎ ‎jeszcze‎ ‎do‎ ‎służby‎ ‎wojennej‎ ‎przywykłe,‎ ‎wpadło w‎ ‎tak‎ ‎wielkie‎ ‎zamięszanie,‎ ‎że‎ ‎zeszedł‎ ‎dzień‎ ‎cały,‎ ‎zanim‎ ‎się‎ ‎należycie uporządkowało.‎ ‎Opuścił‎ ‎jeszcze‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎20‎ ‎maja‎ ‎Kościuszko‎ ‎stanowisko‎ ‎pod‎ ‎Połańcem‎ ‎i‎ ‎tego‎ ‎samego‎ ‎dnia‎ ‎wieczorem‎ ‎stanął‎ ‎obozem w‎ ‎Sieczkowie.‎ ‎Tu‎ ‎ogłosił‎ ‎nazajutrz‎ ‎nową‎ ‎ustawę‎ ‎Najwyższej‎ ‎Bady Narodowej‎ ‎i‎ ‎wysłał‎ ‎z‎ ‎nią‎ ‎Ignacego‎ ‎Potockiego‎ ‎i‎ ‎Hugona‎ ‎Kołłątaja do‎ ‎Warszawy,‎ ‎aby‎ ‎ją‎ ‎wprowadzili‎ ‎w‎ ‎życie. 

Wywołało‎ ‎to‎ ‎w‎ ‎Warszawie‎ ‎nowe‎ ‎zaburzenia.‎ ‎Kołłątaj,‎ ‎jeden z‎ ‎naj‎ ‎czynniej‎ ‎szych‎ ‎organizatorów‎ ‎powstania,‎ ‎towarzysz‎ ‎Kościuszki w‎ ‎obozie,‎ ‎gorący‎ ‎rewolucyonista,‎ ‎człowiek‎ ‎chciwy‎ ‎władzy,‎ ‎przytem mściwy‎ ‎i‎ ‎gotów‎ ‎użyć‎ ‎wszystkich‎ ‎środków,‎ ‎byle‎ ‎dojść‎ ‎do‎ ‎celu,‎ ‎pragnął drogą‎ ‎gwałtów‎ ‎popędzić‎ ‎śmielej‎ ‎i‎ ‎prędzej‎ ‎sprawę‎ ‎narodową.‎ ‎Zdawało‎ ‎mu‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎sposób‎ ‎postępowania‎ ‎Kościuszki‎ ‎za‎ ‎powolnym‎ ‎był i‎ ‎za‎ ‎łagodnym‎ ‎i‎ ‎sądził,‎ ‎że‎ ‎korzystniej‎ ‎będzie‎ ‎dla‎ ‎sprawy,‎ ‎gdy‎ ‎się nada‎ ‎powstaniu‎ ‎charakteru‎ ‎krwawej‎ ‎rewolucyi‎ ‎francuskiej.‎ ‎Wielką mianowicie‎ ‎nienawiścią‎ ‎pałał‎ ‎przeciw‎ ‎królowi,‎ ‎do‎ ‎którego‎ ‎miał‎ ‎z‎ ‎dawna urazę,‎ ‎nienawidził‎ ‎równocześnie‎ ‎wszystkich,‎ ‎którzy‎ ‎należeli‎ ‎do‎ ‎partyi króla.‎ ‎Aby‎ ‎módz‎ ‎działać‎ ‎według‎ ‎swego‎ ‎upodobania,‎ ‎umiał‎ ‎wymódz na‎ ‎Kościuszce,‎ ‎że‎ ‎mu‎ ‎dał‎ ‎papier‎ ‎czysty,‎ ‎opatrzony‎ ‎swoim‎ ‎podpisem, na‎ ‎którym,‎ ‎za‎ ‎przybyciem‎ ‎do‎ ‎Warszawy,‎ ‎umieścił‎ ‎nazwiska‎ ‎osób, mających‎ ‎utworzyć‎ ‎przyszłą‎ Radę‎ ‎Najwyższą‎ ‎Narodową.‎ ‎Do‎ ‎składu osób‎ ‎tych,‎ ‎pomiędzy‎ ‎któremi‎ ‎i‎ ‎siebie‎ ‎umieścił,‎ ‎umiał‎ ‎dobrać‎ ‎ludzi takich,‎ ‎któremi‎ ‎łatwo‎ ‎mógł‎ ‎kierować.‎ ‎Niektóre‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎nie‎ ‎zasługiwały‎ ‎na‎ ‎zaufanie‎ ‎ludu,‎ ‎ztąd‎ ‎powstało‎ ‎w‎ ‎mieszczaństwie‎ ‎niezadowo lenie‎;‎ ‎wybrano‎ ‎tedy‎ ‎czterech‎ ‎obywateli‎ ‎warszawskich‎ ‎i‎ ‎wysłano‎ ‎ich do‎ ‎obozu‎ ‎do‎ ‎Kościuszki‎ ‎z‎ ‎reklamacyą‎ ‎i‎ ‎żądaniem,‎ ‎aby‎ ‎połowa‎ ‎członków‎ ‎Rady‎ ‎Najwyższej‎ ‎powołaną‎ ‎była‎ ‎z‎ ‎mieszczan.‎ ‎Kościuszko,‎ ‎nie chcąc‎ ‎osłabić‎ ‎powagi‎ ‎Rady‎ ‎w‎obec‎ ‎ludu,‎ ‎dał‎ ‎im‎ ‎odmówną‎ ‎odpowiedź.‎ ‎

Nowa‎ ‎Rada‎ ‎zorganizowała‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎29‎ ‎maja‎ ‎i‎ ‎zaczęła‎ ‎niebawem‎ ‎swe‎ ‎urzędowanie.‎ ‎Nakazała‎ ‎odezwę‎ ‎Kościuszki,‎ ‎zapewniającą ludowi‎ ‎wiejskiemu‎ ‎opiekę‎ ‎i‎ ‎swobodę,‎ ‎odczytać‎ ‎po‎ ‎wszystkich‎ ‎wsiach i‎ ‎parafiach.‎ ‎-‎ ‎Wezwała‎ ‎mieszczan‎ ‎warszawskich‎ ‎do‎ ‎wykończenia okopów‎ ‎na‎ ‎około‎ ‎stolicy,‎ ‎które‎ ‎zaczęto‎ ‎już‎ ‎sypać‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎28‎ ‎kwietnia.‎ ‎Do‎ ‎pracy‎ ‎tej‎ ‎szła‎ ‎ochotnie‎ ‎cała‎ ‎ludność‎ ‎Warszawy,‎ ‎bez‎ ‎różnicy płci‎ ‎i‎ ‎wieku.‎ ‎Widywano‎ ‎nawet‎ ‎króla‎ ‎z‎ ‎łopatą‎ ‎w‎ ‎ręku;‎ ‎nie‎ ‎usuwało się‎ ‎od‎ ‎pracy‎ ‎tej‎ ‎i‎ ‎duchowieństwo‎ ‎świeckie‎ ‎i‎ ‎zakonne.‎ ‎Spieszono‎ ‎się z‎ ‎wykończeniem‎ ‎okopów,‎ ‎bo‎ ‎lada‎ ‎chwili‎ ‎spodziewano‎ ‎się‎ ‎nadejścia wroga.‎ ‎Wszyscy‎ ‎mężczyźni‎ ‎do‎ ‎boju‎ ‎zdatni,‎ ‎zorganizowali‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎wojsko,‎ ‎zwane‎ ‎gwardyą‎ ‎municypalną;‎ ‎służyli‎ ‎w‎ ‎niej‎ ‎bogaci‎ ‎kupcy, wysocy‎ ‎urzędnicy,‎ ‎ale‎ ‎też‎ ‎i‎ ‎czeladź‎ ‎i‎ ‎majstrowie‎ ‎rzemieślniczy.‎ ‎‎ ‎Gwardya‎ ‎ta‎ ‎ćwiczyła‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎służbie‎ ‎wojskowej‎ ‎i‎ ‎odprawiała‎ ‎straż‎ ‎na‎ ‎ratuszu‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎zamku‎ ‎królewskim.‎‎

Gdy‎ ‎się‎ ‎to‎ ‎działo‎ ‎w‎ ‎Warszawie,‎ ‎nie‎ ‎obyło‎ ‎się‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎Litwie bez‎ ‎zaburzeń.‎ ‎Jasiński,‎ ‎dawszy‎ ‎dowody‎ ‎męztwa‎ ‎i‎ ‎poświęcenia‎ ‎przy oswobodzeniu‎ ‎Wilna,‎ ‎nie‎ ‎zdołał‎ ‎się‎ ‎utrzymać‎ ‎na‎ ‎stanowisku‎ ‎naczelnika‎ ‎siły‎ ‎zbrojnej.‎ ‎Energiczny‎ ‎jego‎ ‎sposób‎ ‎postępowania,‎ ‎a‎ ‎mianowicie‎ ‎odezwa,‎ ‎wydana‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎1‎ ‎czerwca‎ ‎do‎ ‎narodu‎ ‎litewskiego,‎ ‎powołująca‎ ‎go‎ ‎do‎ ‎brania‎ ‎udziału‎ ‎w‎ ‎walce‎ ‎z‎ ‎Rosyą,‎ ‎wywołała‎ ‎przeciw niemu‎ ‎niezadowolenie‎ ‎dowódzców‎ ‎i‎ ‎szlachty.‎ ‎Posypały‎ ‎się‎ ‎skargi i‎ ‎zażalenia‎ ‎do‎ ‎Kościuszki,‎ ‎który‎ ‎pragnąc‎ ‎zapobiedz‎ ‎dalszemu‎ ‎złemu, oddał‎ ‎naczelne‎ ‎dowództwo‎ ‎na‎ ‎Litwę‎ ‎jenerałowi‎ ‎Michałowi‎ ‎Wielhorskiemu‎ ‎i‎ ‎postawił‎ ‎pod‎ ‎jego‎ ‎rozkazy‎ ‎jenerała‎ ‎Wawrzeckiego,‎ ‎działającego‎ ‎na‎ ‎Żmudzi‎ ‎i‎ ‎jenerała‎ ‎Chlewińskiego,‎ ‎załogującego‎ ‎pod‎ ‎Słonimem.‎ ‎

Te‎ ‎i‎ ‎tym‎ ‎podobne‎ ‎nieporozumienia,‎ ‎intrygi‎ ‎i‎ ‎walki‎ ‎stronnictw zatruwały‎ ‎Kościuszce‎ ‎spokój‎ ‎i‎ ‎utrudniały‎ ‎mu‎ ‎pracę‎ ‎około‎ ‎dopełnienia‎ ‎obowiązku,‎ ‎jaki‎ ‎przyjął‎ ‎na‎ ‎siebie.‎ ‎Opuściwszy‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎21‎ ‎maja obóz‎ ‎pod ‎Sieczkowem,‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎dalszy‎ ‎pochód‎ ‎za‎ ‎jenerałem‎ ‎Denysowem‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎tego‎ ‎samego‎ ‎dnia‎ ‎pod‎ ‎Borkowem;‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎25 maja‎ ‎przybył‎ ‎przez‎ ‎Wodzisław‎ ‎i‎ ‎Konary‎ ‎do‎ ‎Przyłęki,‎ ‎26‎ ‎maja‎ ‎stanął pod‎ ‎Jędrzejowem,‎ ‎29‎ ‎maja‎ ‎pod‎ ‎Krzęcicami,‎ ‎zkąd‎ ‎wydał‎ ‎odezwę‎ ‎do obywateli‎ ‎litewskich‎ ‎i‎ ‎komisarzy‎ ‎porządkowych‎ ‎na‎ ‎księstwo‎ ‎litewskie, w‎ ‎której‎ ‎ich‎ ‎wzywa,‎ ‎aby‎ ‎usiłowali‎ ‎zorganizować‎ ‎pospolite‎ ‎ruszenie. Dnia‎ ‎5‎ ‎czerwca‎ ‎stanął‎ ‎pod‎ ‎Rawką;‎ ‎tu‎ ‎przybył‎ ‎do‎ ‎obozu‎ ‎jego‎ ‎Julian Ursyn‎ ‎Niemcewicz‎ ‎z‎ ‎Rzymu,‎ ‎objął‎ ‎obowiązki‎ ‎sekretarza‎ ‎i‎ ‎pozostał odtąd‎ ‎nieoddzielnym‎ ‎jego‎ ‎towarzyszem.‎ ‎W‎ ‎dalszym‎ ‎pochodzie‎ ‎do wiedział‎ ‎się‎ ‎Kościuszko‎ ‎od‎ ‎pojmanych‎ ‎jeńców,‎ ‎że‎ ‎Moskale‎ ‎zatrzymali się‎ ‎w‎ ‎odległości‎ ‎czterech‎ ‎mil‎ ‎pod‎ ‎Szczekocinami;‎ ‎obrał‎ ‎więc‎ ‎natychmiast‎ ‎odpowiednie‎ ‎stanowisko,‎ ‎oczekując‎ ‎bitwy.‎ ‎Przed‎ ‎sobą‎ ‎miał oddział‎ ‎jenerała‎ ‎Denysowa,‎ ‎z‎ ‎lewej‎ ‎strony‎ ‎stał‎ ‎korpus‎ ‎Rachmanowa, na‎ ‎prawo‎ ‎zaś‎ ‎zajął‎ ‎stanowisko‎ ‎jenerał‎ ‎rosyjski‎ ‎Chruszczew,‎ ‎a‎ ‎za nim‎ ‎stanęło‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎króla‎ ‎wojsko‎ ‎pruskie,‎ ‎o‎ ‎którem‎ ‎Kościuszko‎ ‎czy‎ ‎nie‎ ‎wiedział,‎ ‎czyli‎ ‎też‎ ‎nie‎ ‎przypuszczał,‎ ‎że‎ ‎weźmie udział‎ ‎w‎ ‎bitwie,‎ ‎ponieważ‎ ‎Polacy,‎ ‎ogłaszając‎ ‎akt‎ ‎powstania‎ ‎krakowskiego,‎ ‎wydali‎ ‎wojnę‎ ‎jedynie‎ ‎tylko‎ ‎Rosyi. 

Dnia‎ ‎6‎ ‎czerwca‎ ‎nastąpiło‎ ‎spotkanie‎ ‎się‎ ‎armii‎ ‎nieprzyjacielskich i‎ ‎odbyła‎ ‎się 

Bitwa‎ ‎pod‎ ‎Szczekocinami. 

Ze‎ ‎świtem‎ ‎już‎ ‎stanęły‎ ‎oba‎ ‎wojska‎ ‎gotowe‎ ‎do‎ ‎boju;‎ ‎o‎ ‎10‎ ‎z‎ ‎rana rozwinęli‎ ‎się‎ ‎Moskale‎ ‎na‎ ‎lewo‎ ‎i‎ ‎prawo,‎ ‎a‎ ‎odkrywszy‎ ‎liczne‎ ‎baterye, rzęsistym‎ ‎ogniem‎ ‎z‎ ‎dział‎ ‎wielkich‎ ‎rozpoczęli‎ ‎bitwę.‎

‎Teraz‎ ‎dopiero spostrzegł‎ ‎Kościuszko‎ ‎wojsko‎ ‎pruskie.‎ ‎Strzały‎ ‎armatnie‎ ‎mało‎ ‎co szkodziły‎ ‎szeregom‎ ‎polskim,‎ ‎bo‎ ‎pociski‎ ‎padały‎ ‎albo‎ ‎przed,‎ ‎albo‎ ‎po za‎ ‎linią,‎ ‎-‎ ‎natomiast‎ ‎celnie‎ ‎kierowane‎ ‎armaty‎ ‎polskie‎ ‎zadały‎ ‎nieprzyjacielowi‎ ‎dotkliwe‎ ‎straty.‎ ‎Po‎ ‎wytrzymaniu‎ ‎dwugodzinnego‎ ‎ognia rzucili‎ ‎się‎ ‎Polacy‎ ‎do‎ ‎ataku.‎ ‎Regiment‎ ‎2‎ ‎uderzył‎ ‎z‎ ‎taką‎ ‎odwagą, że‎ ‎zmięszał‎ ‎piechotę‎ ‎pruską,‎ ‎wpadł‎ ‎na‎ ‎armaty,‎ ‎kilka‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎zagwoździł,‎ ‎a‎ ‎inne‎ ‎piaskiem‎ ‎zasypał.‎ ‎W‎ ‎tem‎ ‎poległ‎ ‎jenerał‎ ‎Grochowski, a‎ ‎po‎ ‎nim‎ ‎padł‎ ‎jenerał‎ ‎Wodzicki;‎ ‎równocześnie‎ ‎straszliwy‎ ‎ogień środka‎ ‎i‎ ‎lewego‎ ‎skrzydła‎ ‎nieprzyjacielskiego‎ ‎przeraził‎ ‎bataliony‎ ‎polskie‎ ‎i‎ ‎zmięszał‎ ‎ich‎ ‎szyki.‎ ‎-‎ ‎Kościuszko‎ ‎daremnie‎ ‎silił‎ ‎się‎ ‎przywrócić‎ ‎w‎ ‎batalionach‎ ‎swoich‎ ‎porządek;‎ ‎otrzymał‎ ‎ranę‎ ‎w‎ ‎nogę,‎ ‎padł pod‎ ‎nim‎ ‎koń‎ ‎jeden‎ ‎i‎ ‎drugi,‎ ‎-‎ ‎nareszcie‎ ‎z‎ ‎obawy,‎ ‎aby‎ ‎liczbą‎ ‎tak znacznie‎ ‎przewyższający‎ ‎nieprzyjaciel‎ ‎nie‎ ‎zniósł‎ ‎zupełnie‎ ‎oddziałów polskich,‎ ‎nakazał‎ ‎odwrót.‎ ‎- Pod‎ ‎zasłoną‎ ‎lasku‎ ‎i‎ ‎nieustraszoną‎ ‎odwagą‎ ‎Eustachego‎ ‎księcia‎ ‎Sanguszki,‎ ‎który‎ ‎dywizję‎ ‎swoją‎ ‎w‎ ‎najlepszym‎ ‎trzymając‎ ‎porządku,‎ ‎odpierał‎ ‎skutecznie‎ ‎nacierającego‎ ‎wroga, dokonało‎ ‎wojsko‎ ‎polskie‎ ‎zwrotu‎ ‎spokojnie‎ ‎i‎ ‎groźnie. 

W‎ ‎bitwie‎ ‎tej,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎14,000‎ ‎Polaków‎ ‎walczyło‎ ‎przeciw‎ ‎blisko 24,000‎ ‎Moskalom‎ ‎i‎ ‎Prusakom,‎ ‎straciło‎ ‎wojsko‎ ‎polskie‎ ‎około‎‎ ‎1000 poległych,‎ ‎między‎ ‎nimi‎ ‎2‎ ‎jenerałów‎ ‎i‎ ‎20‎ ‎oficerów,‎ ‎stracili‎ ‎również Polacy‎ ‎8‎ ‎armat.‎ ‎-‎ ‎Straty‎ ‎nieprzyjacielskie‎ ‎były‎ ‎znacznie‎ ‎większe; król‎ ‎pruski,‎ ‎donosząc‎ ‎o‎ ‎bitwie‎ ‎tej‎ ‎swemu‎ ‎synowi,‎ ‎pisze,‎ ‎że‎ ‎wygranych‎ ‎takich‎ ‎nie‎ ‎życzy‎ ‎sobie‎ ‎mieć‎ ‎więcej. 

***

Kościuszko,‎ ‎opuściwszy‎ ‎plac‎ ‎boju,‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎Okszę‎ ‎pod‎ ‎Małogoszcz,‎ ‎potem‎ ‎przez‎ ‎Chęciny‎ ‎do‎ ‎Kielec,‎ ‎gdzie‎ ‎stanął‎ ‎obozem‎ ‎9‎ ‎czerwca. 

Bitwa‎ ‎pod‎ ‎Szczekocinami‎ ‎była‎ ‎jakoby‎ ‎wstępem‎ ‎szeregu‎ ‎niepowodzeń,‎ ‎które‎ ‎poczęły‎ ‎zagrażać‎ ‎sprawie‎ ‎narodowej.‎ ‎-‎ ‎W‎ ‎okolicy Dubienki‎ ‎rozłożone‎ ‎oddziały‎ ‎polskie‎ ‎broniły‎ ‎od‎ ‎połowy‎ ‎maja‎ ‎przejścia Moskalom‎ ‎przez‎ ‎Bug. 

Połączyły‎ ‎się‎ ‎tu‎ ‎oddziały‎ ‎polskie‎ ‎nadeszłe‎ ‎z‎ ‎Ukrainy,‎ ‎jak:‎ ‎brygada‎ ‎Wyszkowskiego‎ ‎i‎ ‎Kopcia,‎ ‎pułk‎ ‎przedniej‎ ‎straży‎ ‎pułkownika Zagórskiego‎ ‎i‎ ‎resztki‎ ‎wojsk‎ ‎regularnych‎ ‎z‎ ‎okolicy.‎ ‎Na‎ ‎rozkaz‎ ‎Kościuszki‎ ‎objął‎ ‎nad‎ ‎pojedyńczemi‎ ‎oddziałami‎ ‎temi‎ ‎naczelną‎ ‎komendę brygadyer‎ ‎Wyszkowski.‎ ‎Codziennie‎ ‎niemal‎ ‎zachodziły‎ ‎tu‎ ‎utarczki z‎ ‎Moskalami,‎ ‎usiłującymi‎ ‎koniecznie‎ ‎przeprawić‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎rzekę, z‎ ‎których‎ ‎oddziały‎ ‎polskie‎ ‎pod‎ ‎dzielnem‎ ‎dowództwem‎ ‎Wyszkowskiego‎ ‎wychodziły‎ ‎zwycięzko.‎ ‎-‎ ‎Zagroziło‎ ‎przecież‎ ‎wojsku‎ ‎polskiemu większe‎ ‎niebezpieczeństwo,‎ ‎gdy‎ ‎znaczny‎ ‎korpus‎ ‎moskiewski‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎jenerała‎ ‎Zagrajskiego‎ ‎wkroczył‎ ‎na‎ ‎Wołyń‎ ‎i‎ ‎skierował‎ ‎się ku‎ ‎Chełmowi.‎ ‎Dowiedziawszy‎ ‎się‎ ‎o‎ ‎tem ‎Kościuszko,‎ ‎wysłał‎ ‎pod koniec‎ ‎maja‎ ‎Wyszkowskiemu‎ ‎w‎ ‎pomoc‎ ‎regiment‎ ‎Działyńskiego‎ ‎pod komendą‎ ‎Haumana‎ ‎i‎ ‎jenerała‎ ‎Wedelsztedta‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎zbrojnego‎ ‎oddziału.‎ ‎Równocześnie‎ ‎rozkazał‎ ‎pułkownikowi‎ ‎Chomentowskiemu‎ ‎udać się‎ ‎w‎ ‎Chełmskie‎ ‎i‎ ‎Lubelskie‎ ‎celem‎ ‎uzbrojenia‎ ‎włościan;‎ ‎gdy‎ ‎jednak wykonanie‎ ‎rozkazu‎ ‎ostatniego‎ ‎na‎ ‎wielkie‎ ‎natrafiło‎ ‎trudności,‎ ‎a‎ ‎nie bezpieczeństwo‎ ‎w‎ ‎skutek‎ ‎napływu‎ ‎Moskali‎ ‎nad‎ ‎Bug‎ ‎coraz‎ ‎bardziej się‎ ‎zwiększało,‎ ‎wysłał‎ ‎Kościuszko‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎1‎ ‎czerwca‎ ‎jenerała‎ ‎Zajączka‎ ‎w‎ ‎okolicę‎ ‎Chełma,‎ ‎aby‎ ‎objął‎ ‎naczelne‎ ‎dowództwo‎ ‎nad‎ ‎nagromadzonemi‎ ‎tamże‎ ‎siłami‎ ‎zbrojnemi‎ ‎i‎ ‎starał‎ ‎się‎ ‎niebezpieczeństwu grożącemu‎ ‎zapobiedz.‎ ‎Zanim‎ ‎jednak‎ ‎stanął‎ ‎Zajączek‎ ‎na‎ ‎miejscu przeznaczonem,‎ ‎połączyły‎ ‎się‎ ‎świeżo‎ ‎z‎ ‎Wołynia‎ ‎nadeszłe‎ ‎wojska‎ ‎rosyjskie‎ ‎z‎ ‎oddziałami,‎ ‎które‎ ‎od‎ ‎kilku‎ ‎tygodni‎ ‎już‎ ‎utarczki‎ ‎z‎ ‎wojskiem polskiem‎ ‎staczały,‎ ‎i‎ ‎tak‎ ‎wzmocniona‎ ‎armia‎ ‎nieprzyjacielska,‎ ‎wynosząca‎ ‎5000‎ ‎żołnierza‎ ‎przeprawiła‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎lewy‎ ‎brzeg‎ ‎Bugu,‎ ‎czemu ani‎ ‎Wedelsztedt,‎ ‎ani‎ ‎Bauman,‎ ‎nie‎ ‎poparci‎ ‎jakby‎ ‎należało‎ ‎przez miejscowych‎ ‎obywateli,‎ ‎przeszkodzić‎ ‎nie‎ ‎mogli.‎ ‎Armii‎ ‎tej‎ ‎moskiewskiej‎ ‎szła‎ ‎druga‎ ‎również‎ ‎5000‎ ‎wynosząca‎ ‎z‎ ‎pomocą,‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎Derfeldena.‎ ‎Gdy‎ ‎Zajączek‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎3‎ ‎czerwca‎ ‎objął‎ ‎komendę, stały‎ ‎obiedwie‎ ‎armie‎ ‎nieprzyjacielskie‎ ‎o‎ ‎cztery‎ ‎mile‎ ‎od ‎siebie‎ ‎odległe.‎ ‎Po‎ ‎wzajemnem‎ ‎naradzeniu‎ ‎się,‎ ‎uchwalili‎ ‎dowódzcy‎ ‎polscy przeszkodzić‎ ‎połączeniu‎ ‎się‎ ‎nieprzyjaciół;‎ ‎obmyślono‎ ‎plan‎ ‎ataku, który‎ ‎nastąpić‎ ‎miał‎ ‎6‎ ‎czerwca;‎ ‎nie‎ ‎można‎ ‎go‎ ‎jednakże‎ ‎było‎ ‎wykonać,‎ ‎gdyż‎ ‎trudności‎ ‎w‎ ‎przebyciu‎ ‎rzeki‎ ‎stanęły‎ ‎na‎ ‎przeszkodzie. Dnia‎ ‎7‎ ‎czerwca‎ ‎połączyły‎ ‎się‎ ‎obie‎ ‎armie‎ ‎nieprzyjacielskie,‎ ‎a‎ ‎wojska polskie,‎ ‎oczekując‎ ‎bitwy,‎ ‎zajęły‎ ‎silne‎ ‎stanowisko. 

Nazajutrz‎ ‎o‎ ‎godzinie‎ ‎10 ‎z‎ ‎rana‎ ‎zaatakowali‎ ‎Moskale‎ ‎obóz‎ ‎polski, poczęli‎ ‎strzelać‎ ‎z‎ ‎armat‎ ‎i‎ ‎sypali‎ ‎ogień‎ ‎nieustanny‎ ‎przez‎ ‎pięć‎ ‎godzin‎ ‎z‎ ‎22‎ ‎armat‎ ‎12 funtowych‎ ‎i‎ ‎38‎ ‎dział‎ ‎polowych;‎ ‎Polacy,‎ ‎mieli‎ ‎ze wszystkiem‎ ‎7‎ ‎armatek‎ ‎śpiżowych‎ ‎i‎ ‎jedenaście‎ ‎żelaznych,‎ ‎z‎ ‎których ostatnie‎ ‎całkiem‎ ‎prawie‎ ‎były‎ ‎popsute.‎ ‎-‎ ‎Mimo‎ ‎to‎ ‎odpowiadała artylerya‎ ‎polska‎ ‎tak‎ ‎dzielnie,‎ ‎że‎ ‎przez‎ ‎dłuższy‎ ‎czas‎ ‎nie‎ ‎przeważył się‎ ‎los‎ ‎bitwy‎ ‎ani‎ ‎na‎ ‎jednę‎ ‎stronę,‎ ‎ani‎ ‎na‎ ‎drugą.‎ ‎W‎ ‎tem‎ ‎urwała kula‎ ‎działowa‎ ‎głowę‎ ‎pułkownikowa‎ ‎Chomentowskiemu.‎ ‎Wypadek‎ ‎ten rzucił‎ ‎postrach‎ ‎na‎ ‎wojsko‎ ‎ochotnicze,‎ ‎które‎ ‎poczęło‎ ‎pierzchać i‎ ‎ucieczką‎ ‎swą‎ ‎inne‎ ‎oddziały‎ ‎za‎ ‎sobą‎ ‎pociągnęło.‎ ‎Z‎ ‎powstałego‎ ‎popłochu‎ ‎tego,‎ ‎usiłował‎ ‎skorzystać‎ ‎nieprzyjaciel,‎ ‎przecież‎ ‎część‎ ‎brygady‎ ‎Wyszkowskiego‎ ‎i‎ ‎batalion‎ ‎Zaydlica‎ ‎z‎ ‎regimentu Działyńskiego‎ ‎stawiły‎ ‎natarciu‎ ‎nieprzyjacielskiemu‎ ‎tak‎ ‎dzielny‎ ‎opór, że‎ ‎jenerał‎ ‎Zajączek‎ ‎zdołał‎ ‎pod‎ ‎zasłoną‎ ‎obu‎ ‎tych‎ ‎oddziałów‎ ‎i‎ ‎armaty‎ ‎uratować‎ ‎i‎ ‎wykonać‎ ‎stosunkowo‎ ‎dość‎ ‎szczęśliwy‎ ‎odwrót‎ ‎gościńcem‎ ‎Krasnostawskim‎ ‎za‎ ‎Chełm. 

Opinia‎ ‎publiczna‎ ‎zarzuciła‎ ‎jenerałowi‎ ‎Zajączkowi‎ ‎w‎ ‎skutek‎ ‎bitwy tej‎ ‎niefortunnej‎ ‎zdradę;‎ ‎zarzut‎ ‎ten‎ ‎był‎ ‎niesłuszny;‎ ‎do‎ ‎takiego‎ ‎rezultatu‎ ‎przyczyniła‎ ‎się‎ ‎raczej‎ ‎nieudatność‎ ‎jego,‎ ‎jako‎ ‎też‎ ‎brak‎ ‎zgody‎ ‎między‎ ‎dowódzcami‎ ‎pojedyńczych‎ ‎oddziałów. 

Widoczną‎ ‎zdradą,‎ ‎bo‎ ‎udowodnioną‎ ‎urzędowem‎ ‎zeznaniem świadków,‎ ‎był‎ ‎wypadek,‎ ‎który‎ ‎nastąpił‎ ‎w‎ ‎kilka‎ ‎dni‎ ‎później,‎ ‎t.‎ ‎j.‎ ‎od danie‎ ‎wojskom‎ ‎pruskim‎ ‎Krakowa‎ ‎przez‎ ‎Wieniawskiego.‎ ‎Jak‎ ‎to już‎ ‎wyżej‎ ‎zauważyliśmy,‎ ‎powierzył‎ ‎Kościuszko‎ ‎komendę‎ ‎nad‎ ‎Krakowem‎ ‎Wodzickiemu,‎ ‎ten‎ ‎oddał‎ ‎ją‎ ‎później‎ ‎młodemu‎ ‎jenerałowi,‎ ‎Wieniawskiemu.‎ ‎Początkowo‎ ‎okazywał‎ ‎młody‎ ‎komendant‎ ‎w‎ ‎pełnieniu obowiązków‎ ‎swych‎ ‎wielką‎ ‎gorliwość;‎ ‎czuwał‎ ‎nad‎ ‎ogólnym‎ ‎porządkiem,‎ ‎zachęcał‎ ‎mieszczan‎ ‎do‎ ‎ukończenia‎ ‎okopów‎ ‎na‎ ‎około‎ ‎miasta i‎ ‎starał‎ ‎się‎ ‎o‎ ‎pomnożenie‎ ‎siły‎ ‎zbrojnej‎ ‎przez‎ ‎nowe‎ ‎zaciągi‎ ‎ochotników.‎ ‎Prawdziwą‎ ‎niespodzianką‎ ‎stała‎ ‎się‎ ‎dla‎ ‎Krakowian‎ ‎zmiana w‎ ‎usposobieniu‎ ‎jego,‎ ‎gdy‎ ‎po‎ ‎bitwie‎ ‎pod‎ ‎Szczekocinami‎ ‎wojska‎ ‎pruskie,‎ ‎w‎ ‎pewnej‎ ‎części‎ ‎opuściwszy‎ ‎plac‎ ‎boju,‎ ‎udały‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Kraków. Kiedy‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎14‎ ‎czerwca‎ ‎stanęły‎ ‎na‎ ‎pół‎ ‎mili‎ ‎od‎ ‎miasta,‎ ‎począł Wieniawski‎ ‎trwożyć‎ ‎mieszczan‎ ‎i‎ ‎załogę‎ ‎zagrażąjcem‎ ‎niebezpieczeństwem,‎ ‎przedstawiając‎ ‎siłę‎ ‎wroga‎ ‎większą,‎ ‎aniżeli‎ ‎w‎ ‎rzeczywistości była.‎ ‎Ostatecznie‎ ‎oznajmił‎ ‎komisyi‎ ‎porządkowej,‎ ‎że‎ ‎obrona‎ ‎miasta byłaby‎ ‎rzeczą‎ ‎niepodobną.‎ ‎Wieczorem‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎Podgórze,‎ ‎do‎ ‎oficerów‎ ‎austryackich,‎ ‎zkąd‎ ‎przysłał‎ ‎komisyi‎ ‎oświadczenie,‎ ‎że‎ ‎składa komendę‎ ‎w‎ ‎ręce‎ ‎podpułkownika‎ ‎Kalka.‎ ‎Powróciwszy‎ ‎w‎ ‎nocy‎ ‎do Krakowa,‎ ‎nie‎ ‎przestał‎ ‎szerzyć‎ ‎popłochu,‎ ‎wystawiając‎ ‎grożące‎ ‎niebezpieczeństwo‎ ‎w‎ ‎razie‎ ‎stawienia‎ ‎wrogowi‎ ‎oporu.‎ ‎-‎ ‎Wskutek‎ ‎tego ogarnął‎ ‎wszystkich‎ ‎przestrach;‎ ‎ochotnicy‎ ‎porzuciwszy‎ ‎broń,‎ ‎porozchodziłi‎ ‎się;‎ ‎wielka‎ ‎część‎ ‎mieszczan‎ ‎i‎ ‎kilka‎ ‎oddziałów‎ ‎wojska‎ ‎opuściły‎ ‎miasta‎ ‎i‎ ‎przeprawiły‎ ‎się‎ ‎za‎ ‎Wisłę.‎ ‎Popłoch‎ ‎ogólny‎ ‎trwał‎ ‎ku południowi,‎ ‎15‎ ‎czerwca;‎ ‎w‎ ‎tym‎ ‎czasie‎ ‎wysłali‎ ‎Prusacy‎ ‎trębacza‎ ‎do magistratu‎ ‎z‎ ‎wezwaniem,‎ ‎aby‎ ‎się‎ ‎miasto‎ ‎niezwłocznie‎ ‎poddało,‎ ‎jeżeli nie‎ ‎chce‎ ‎narazić‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎smutne‎ ‎następstwa‎ ‎szturmu. 

Gdy‎ ‎wojsko‎ ‎pruskie‎ ‎poczęło‎ ‎się‎ ‎zbliżać‎ ‎ku‎ ‎miastu,‎ ‎mała‎ ‎garstka mieszczan‎ ‎udała‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎zamek‎ ‎i‎ ‎poczęła‎ ‎strzelać‎ ‎z‎ ‎armat‎ ‎na‎ ‎nieprzyjaciela.‎ ‎Prusacy‎ ‎ustawili‎ ‎dwa‎ ‎działa‎ ‎i‎ ‎ostrzeliwali‎ ‎na‎ ‎odwrót zamek;‎ ‎kanonada‎ ‎taka‎ ‎trwała‎ ‎przez‎ ‎półtorej‎ ‎godziny,‎ ‎poczem‎ ‎wojska pruskie‎ ‎weszły‎ ‎spokojnie‎ ‎do‎ ‎miasta.‎ ‎Teraz‎ ‎spostrzegli‎ ‎dopiero‎ ‎mieszczanie,‎ ‎że‎ ‎liczba‎ ‎ich‎ ‎nie‎ ‎wynosiła‎ ‎nad‎ ‎3000‎ ‎żołnierza,‎ ‎podczas‎ ‎gdy Kraków‎ ‎liczył‎ ‎siły‎ ‎zbrojnej‎ ‎jeszcze‎ ‎raz‎ ‎tyle.‎ ‎Poznano‎ ‎teraz‎ ‎po‎ ‎nieczasie,‎ ‎że‎ ‎gdyby‎ ‎Wieniawski‎ ‎nie‎ ‎był‎ ‎wy‎ ‎wołał‎ ‎popłochu,‎ ‎mógł‎ ‎Kraków stawić‎ ‎nieprzyjacielowi‎ ‎skuteczny‎ ‎opór. 

Wieniawskiego‎ ‎osądzono‎ ‎później‎ ‎za‎ ‎zdradę‎ ‎na‎ ‎śmierć,‎ ‎a‎ ‎że‎ ‎był nieobecnym,‎ ‎zawieszono‎ ‎jego‎ ‎obraz‎ ‎na‎ ‎szubienicy. 

Nadchodzące‎ ‎jedne‎ ‎po‎ ‎drugiej‎ ‎niekorzystne‎ ‎wiadomości:‎ ‎o‎ ‎bitwie‎ ‎pod‎ ‎Szczekocinami,‎ ‎o‎ ‎porażce‎ ‎doznanej‎ ‎pod‎ ‎Chełmem‎ ‎i‎ ‎o‎ ‎zajęciu‎ ‎Krakowa,‎ ‎wywoływały‎ ‎wielkie‎ ‎wrażenie‎ ‎w‎ ‎ludzie‎ ‎warszawskim, który‎ ‎od‎ ‎bitwy‎ ‎Racławickiej‎ ‎trwał‎ ‎w‎ ‎przekonaniu,‎ ‎że‎ ‎wojsko‎ ‎polskie jest‎ ‎niezwyciężonem.‎ ‎Poczęło‎ ‎się‎ ‎objawiać‎ ‎ogólne‎ ‎niezadowolenie; znaleźli‎ ‎się‎ ‎niebawem‎ ‎podżegacze,‎ ‎którzy‎ ‎niekontenci‎ ‎z‎ ‎łagodnego postępowania‎ ‎Rady‎ ‎Najwyższej,‎ ‎rozsiewali‎ ‎między‎ ‎ludem‎ ‎podburzające‎ ‎wieści,‎ ‎że‎ ‎tylko‎ ‎niedbalstwo‎ ‎i‎ ‎opieszałość‎ ‎w‎ ‎karaniu‎ ‎winowajców‎ ‎ośmiela‎ ‎coraz‎ ‎więcej‎ ‎zdrajców‎ ‎od‎ ‎popełniania‎ ‎nowych zbrodni.‎ ‎Podżegania,‎ ‎do‎ ‎których‎ ‎przyczyniał‎ ‎się‎ ‎głównie‎ ‎niejakiś Konopka,‎ ‎sługa‎ ‎Kołłątaja,‎ ‎odniosły‎ ‎w‎ ‎krótkim‎ ‎już‎ ‎czasie‎ ‎smutne‎ ‎następstwa.‎ ‎Na‎ ‎dniu‎ ‎25‎ ‎czerwca‎ ‎począł‎ ‎się‎ ‎lud‎ ‎domagać‎ ‎głośno u‎ ‎Rady‎ ‎natychmiastowego‎ ‎ukarania‎ ‎więźniów.‎ ‎Odnośna‎ ‎odpowiedź Rady‎ ‎rozjątrzyła‎ ‎lud‎ ‎jeszcze‎ ‎więcej.‎ ‎Przez‎ ‎dwa‎ ‎dni‎ ‎następne‎ ‎wzmagała‎ ‎się‎ ‎niechęć‎ ‎ogólna;‎ ‎Konopka‎ ‎i‎ ‎kilku‎ ‎towarzyszy‎ ‎jego‎ ‎podsycali ją‎ ‎przemowami‎ ‎do‎ ‎tłumów,‎ ‎pełnemi‎ ‎skarg‎ ‎i‎ ‎sarkań‎ ‎na‎ ‎powolność i‎ ‎niedołęztwo‎ ‎rządu,‎ ‎na‎ ‎zuchwalstwo‎ ‎zdrajców;‎ ‎-‎ ‎wieczorem‎ ‎27 czerwca‎ ‎zaczęto‎ ‎na‎ ‎ulicach‎ ‎stawiać‎ ‎szubienice.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎t.‎ ‎j.‎ ‎28 czerwca‎ ‎z‎ ‎rana,‎ ‎dowiedziawszy‎ ‎się‎ ‎o‎ ‎tem‎ ‎prezydent‎ ‎miasta,‎ ‎kazał‎ ‎je powywracać,‎ ‎a‎ ‎drzewo‎ ‎pochować;‎ ‎rozjątrzony‎ ‎lud‎ ‎odszukuje‎ ‎drzewo i‎ ‎buduje‎ ‎szubienice‎ ‎na‎ ‎nowo. 

Około‎ ‎godziny‎ ‎8‎ ‎z‎ ‎rana‎ ‎oblegają‎ ‎tłumy‎ ‎ludu‎ ‎mieszkanie‎ ‎prezydenta‎ ‎i‎ ‎krzycząc‎ ‎i‎ ‎hałasując,‎ ‎domagają‎ ‎się‎ ‎kary‎ ‎na‎ ‎winowajcach. Prezydent‎ ‎po‎ ‎naradzeniu‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎Radą‎ ‎odmawia‎ ‎żądaniu‎ ‎temu,‎ ‎tłomacząc‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎proces‎ ‎wytoczony‎ ‎obwinionym‎ ‎potrwać‎ ‎musi‎ ‎dni‎ ‎kilka. -‎ ‎Zebrane‎ ‎tłumy‎ ‎zdają‎ ‎się‎ ‎odpowiedzią‎ ‎tą‎ ‎zadawalniać,‎ ‎gdy‎ ‎kilkunastu podżegaczy,‎ ‎zgromadziwszy‎ ‎na‎prędce‎ ‎liczną‎ ‎zgraję,‎ ‎napadają‎ ‎więzienia,‎ ‎wyprowadzają‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎podejrzanych‎ ‎o‎ ‎zdradę‎ ‎i‎ ‎stawiają‎ ‎ich‎ ‎przed ratusz,‎ ‎z‎ ‎żądaniem,‎ ‎aby‎ ‎sąd‎ ‎wyrok‎ ‎na‎ ‎nich‎ ‎natychmiast‎ ‎ogłosił. Rada‎ ‎wzbrania‎ ‎się‎ ‎jeszcze;‎ ‎wtenczas‎ ‎ogarnia‎ ‎tłumy‎ ‎szał‎ ‎wściekłości; prowadzą‎ ‎obwinionych‎ ‎pod‎ ‎szubienicę‎ ‎i‎ ‎obwieszają:‎ ‎księcia‎ ‎Massalskiego,‎ ‎biskupa‎ ‎wileńskiego,‎ ‎przed‎ ‎bramą‎ ‎pałacu‎ ‎Brühlowskiego,‎ ‎- księcia‎ ‎Czertwetyńskiego,‎ ‎kasztelana‎ ‎przemyskiego,‎ ‎przed‎ ‎pałacem Branickich,‎ ‎-‎ ‎Wulfersa,‎ ‎którego‎ ‎niewinność‎ ‎właśnie‎ ‎tego‎ ‎dnia‎ ‎ogłoszoną‎ ‎być‎ ‎miała,‎ ‎na‎ ‎Krakowskiem,‎ ‎przedmieściu;‎ ‎czterech‎ ‎innych‎ ‎na trzech‎ ‎-‎ ‎szubienicach‎ ‎przed‎ ‎ratuszem,‎ ‎i ‎Majewskiego,‎ ‎instygatora dawniejszych‎ ‎sądów‎ ‎marszałkowskich,‎ ‎którego‎ ‎powieszono‎ ‎najniewinniej,‎ ‎za‎ ‎to‎ ‎jedynie,‎ ‎że‎ ‎nie‎ ‎chciał‎ ‎wydać‎ ‎Indowi‎ ‎wykazu‎ ‎więźniów, który‎ ‎właśnie‎ ‎miał‎ ‎przy‎ ‎sobie. 

Po‎ ‎dokonaniu‎ ‎strasznej‎ ‎tej‎ ‎egzekucyi‎ ‎wraca‎ ‎lud‎ ‎do‎ ‎pałacu Brühlowskiego‎ ‎po‎ ‎więcej‎ ‎więźniów;‎ ‎w‎ ‎tej‎ ‎chwili‎ ‎nadbiegł‎ ‎prezydent miasta‎ ‎Zakrzewski,‎ ‎ogólnie‎ ‎szanowany‎ ‎i‎ ‎kochany,‎ ‎i‎ ‎temu udaje‎ ‎się‎ ‎zaklinaniami,‎ ‎prośbami‎ ‎i‎ ‎przyrzeczeniem‎ ‎wczesnego‎ ‎wymiaru‎ ‎sprawiedliwości‎ ‎wstrzymać‎ ‎lud‎ ‎od‎ ‎dalszych‎ ‎gwałtów.‎ ‎Tłumy biorą‎ ‎go‎ ‎na‎ ‎ręce‎ ‎i‎ ‎niosą‎ ‎wśród‎ ‎okrzyków‎ ‎na‎ ‎ratusz;‎ ‎-‎ ‎wtem zaczyna‎ ‎padać‎ ‎ulewny‎ ‎deszcz,‎ ‎wśród‎ ‎którego‎ ‎lud,‎ ‎śpiewając‎ ‎pieśni rewolucyjne,‎ ‎rozchodzi‎ ‎się‎ ‎ostatecznie‎ ‎do‎ ‎domów. 

Dokonane‎ ‎te‎ ‎przez‎ ‎pospólstwo‎ ‎warszawskie‎ ‎gwałty‎ ‎przejęły‎ ‎Kościuszkę‎ ‎bólem‎ ‎i‎ ‎oburzeniem;‎ ‎następnego‎ ‎dnia‎ ‎zaraz‎ ‎wydał‎ ‎z‎ ‎obozu pod‎ ‎Gołkowem‎ ‎odezwę,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎karci‎ ‎surowo‎ ‎popełnione‎ ‎wybryki, i‎ ‎zaklina‎ ‎lud‎ ‎warszawski,‎ ‎aby ‎szanował‎ ‎prawo‎ ‎i‎ ‎niedopuszczał‎ ‎się‎ ‎na przyszłość‎ ‎gwałtów.‎ ‎Odezwa‎ ‎ta‎ ‎zaczyna‎ ‎się‎ ‎od‎ ‎słów:‎ ‎„To,‎ ‎co‎ ‎się stało‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎wczorajszym‎ ‎w‎ ‎Warszawie,‎ ‎napełniło‎ ‎serce‎ ‎moje‎ ‎go ryczą‎ ‎i‎ ‎smutkiem.“‎ ‎-‎ ‎Zalecił‎ ‎też‎ ‎Kościuszko‎ ‎Kadzie‎ ‎Najwyższej, aby‎ ‎w‎ ‎sprawie‎ ‎tej‎ ‎wytoczyła‎ ‎śledztwo‎ ‎i‎ ‎ukarała‎ ‎winnych.‎ ‎W‎ ‎końcu lipca‎ ‎zapadł‎ ‎dopiero‎ ‎wyrok,‎ ‎na‎ ‎mocy‎ ‎którego‎ ‎skazano‎ ‎siedmiu‎ ‎z‎ ‎obwinionych‎ ‎na‎ ‎śmierć,‎ ‎kilku‎ ‎innych‎ ‎na‎ ‎więzienie,‎ ‎a‎ ‎Konopkę,‎ ‎który główny‎ ‎brał‎ ‎udział‎ ‎w‎ ‎podburzaniu‎ ‎ludu‎ ‎i‎ ‎dowodził‎ ‎wieszaniem,‎ ‎na wygnanie‎ ‎z‎ ‎kraju.‎ ‎Łagodna‎ ‎ta‎ ‎kara,‎ ‎jaka‎ ‎spotkała‎ ‎najwinniejszego, wywołała‎ ‎ogólne‎ ‎zdziwienie,‎ ‎a‎ ‎u‎ ‎niektórych‎ ‎oburzenie;‎ ‎utwierdziła ona‎ ‎ogólne‎ ‎mniemanie,‎ ‎że‎ ‎Konopka‎ ‎wywołał‎ ‎rozruchy‎ ‎z‎ ‎polecenia swego‎ ‎pana,‎ ‎Kołłątaja,‎ ‎i‎ ‎że‎ ‎pan‎ ‎też‎ ‎jego‎ ‎wpływem‎ ‎swym‎ ‎przyczynił się‎ ‎do‎ ‎złagodzenia‎ ‎wyroku. 

W‎ ‎czasie‎ ‎tych‎ ‎powyżej‎ ‎opisanych‎ ‎wydarzeń,‎ ‎posuwał‎ ‎się‎ ‎Kościuszko‎ ‎zwolna‎ ‎ku‎ ‎Warszawie.‎ ‎Połączenie‎ ‎się‎ ‎Prusaków‎ ‎z‎ ‎Moskalami‎ ‎pogorszyło‎ ‎położenie‎ ‎sprawy‎ ‎narodowej.‎ ‎Opuściwszy‎ ‎pole‎ ‎bitwy pod‎ ‎Szczekocinami‎ ‎odgadł,‎ ‎że‎ ‎po‎ ‎przejściu‎ ‎armii‎ ‎rosyjskiej‎ ‎przez Bug,‎ ‎pokusi‎ ‎się‎ ‎nieprzyjaciel‎ ‎o‎ ‎zajęcie‎ ‎Warszawy‎ ‎i‎ ‎postanowił‎ ‎spiesznemi‎ ‎marszami‎ ‎zbliżyć‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎stolicy‎ ‎i‎ ‎pokrzyżować‎ ‎zamiary‎ ‎wroga. Pragnąc‎ ‎tamże‎ ‎skoncentrować‎ ‎jak‎ ‎najwięcej‎ ‎sił‎ ‎zbrojnych,‎ ‎rozkazał i‎ ‎Zajączkowi‎ ‎udać‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎korpusem‎ ‎swym‎ ‎pod‎ ‎Warszawę;‎ ‎w‎ ‎jego miejsce‎ ‎wysłał‎ ‎jenerała‎ ‎Sierakowskiego,‎ ‎który‎ ‎dotąd‎ ‎stał‎ ‎pod‎ ‎Błoniem,‎ ‎aby‎ ‎połączył‎ ‎rozproszone‎ ‎oddziały‎ ‎powstańcze‎ ‎w‎ ‎Chełmskiem i‎ ‎Lubelskiem‎ ‎i‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎ku‎ ‎Brześciowi‎ ‎Litewskiemu‎ ‎celem‎ ‎zasłonienia Warszawy‎ ‎od‎ ‎prawego‎ ‎brzegu‎ ‎Wisły.‎ ‎Na‎ ‎Bielanach‎ ‎zaś‎ ‎rozkazał rozłożyć‎ ‎obóz‎ ‎Mokronowskiemu.‎ ‎Bitwa‎ ‎pod‎ ‎Szczekocinami‎ ‎dała‎ ‎się tak‎ ‎Moskalom‎ ‎jak‎ ‎Prusakom‎ ‎do‎ ‎tego‎ ‎stopnia‎ ‎we‎ ‎znaki,‎ ‎że‎ ‎lubo‎ ‎zwycięzko‎ ‎z‎ ‎niej‎ ‎wyszli,‎ ‎nie‎ ‎śmieli‎ ‎przecież‎ ‎uderzyć‎ ‎na‎ ‎wojska‎ ‎polskie w‎ ‎pochodzie,‎ ‎ale‎ ‎zwolna‎ ‎posuwali‎ ‎się‎ ‎za‎ ‎niemi.

Opuściliśmy‎ ‎Kościuszkę‎ ‎pod‎ ‎Kielcami,‎ ‎gdzie‎ ‎się‎ ‎rozłożył‎ ‎obozem 9‎ ‎czerwca;‎ ‎nazajutrz‎ ‎wydał‎ ‎tu‎ ‎ztąd‎ ‎rozporządzenie,‎ ‎w‎ ‎którem‎ ‎wydał wojnę‎ ‎nietylko‎ ‎Rosyi,‎ ‎ale‎ ‎i‎ ‎Prusom‎ ‎i‎ ‎wezwał‎ ‎wszystkich‎ ‎komendantów‎ ‎korpusów‎ ‎wojsk‎ ‎polskich,‎ ‎aby,‎ ‎o‎ ‎ile‎ ‎pozycye‎ ‎ich‎ ‎na‎ ‎to‎ ‎zezwolą,‎ ‎wkraczali‎ ‎w‎ ‎terytorya‎ ‎obu‎ ‎tych‎ ‎państw‎ ‎i‎ ‎ogłaszali‎ ‎wolność i‎ ‎powstanie‎ ‎Polakom,‎ ‎a‎ ‎powstańcom,‎ ‎żeby‎ ‎nieśli‎ ‎pomoc.‎ ‎W‎ ‎dalszym pochodzie‎ ‎stanął‎ ‎Kościuszko‎ ‎11‎ ‎czerwca‎ ‎pod‎ ‎Lipowem‎ ‎Polem,‎ ‎13 czerwca‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎Szydłowiec‎ ‎pod‎ ‎Wysocko,‎ ‎14‎ ‎czerwca‎ ‎przez Radom‎ ‎pod‎ ‎Kozłowo,‎ ‎16‎ ‎czerwca‎ ‎posunął‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Jedlińsko,‎ ‎19 czerwca‎ ‎stanął‎ ‎pod‎ ‎Warką,‎ ‎22‎ ‎pod‎ ‎Przybyszewem,‎ ‎23‎ ‎przeszedł przez‎ ‎Grójec‎ ‎i‎ ‎rozłożył‎ ‎obóz‎ ‎pod‎ ‎Gołkowem,‎ ‎30‎ ‎czerwca‎ ‎stanął‎ ‎pod Pracką‎ ‎Wólką.‎ ‎Tymczasem‎ ‎zbliżył‎ ‎się‎ ‎również‎ ‎Zajączek‎ ‎i‎ ‎stanął w‎ ‎okolicy‎ ‎Warki,‎ ‎po‎ ‎lewem‎ ‎skrzydle‎ ‎Kościuszki,‎ ‎a‎ ‎Mokronowski stojący‎ ‎na‎ ‎Błoniu,‎ ‎zasłonił‎ ‎skrzydło‎ ‎prawe. 

Gdy‎ ‎się‎ ‎tak‎ ‎Kościuszko‎ ‎zbliżał‎ ‎pod‎ ‎Warszawę,‎ ‎sprzymierzone wojska‎ ‎pruskie‎ ‎i‎ ‎moskiewskie‎ ‎usiłowały‎ ‎go ‎odciąć‎ ‎od‎ ‎stolicy.‎ ‎Nie narażając‎ ‎się‎ ‎nigdzie‎ ‎na‎ ‎bitwę‎ ‎większą,‎ ‎nacierały‎ ‎w‎ ‎podjazdach‎ ‎ostrożnych,‎ ‎usiłując‎ ‎upatrzeć‎ ‎gdzieśkolwiek‎ ‎słabą‎ ‎stronę‎ ‎w‎ ‎kolumnach polskich,‎ ‎aby‎ ‎módz‎ ‎którą‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎od‎ ‎reszty‎ ‎wojska‎ ‎oderwać,‎ ‎a‎ przez to‎ ‎ułatwić‎ ‎sobie‎ ‎przystęp‎ ‎do‎ ‎Warszawy.‎ ‎Z‎ ‎końcem‎ ‎czerwca‎ ‎zaczęły się‎ ‎też‎ ‎codzienne‎ ‎niemal‎ ‎utarczki,‎ ‎zwłaszcza‎ ‎od‎ ‎strony‎ ‎Łowicza. Wszystkie‎ ‎przecież‎ ‎wypadały‎ ‎na‎ ‎korzyść‎ ‎wojsk‎ ‎polskich.‎ ‎Na‎ ‎dniu 29‎ ‎czerwca‎ ‎uderzyli‎ ‎Moskale‎ ‎pod‎ ‎Gołkowem‎ ‎na‎ ‎korpus‎ ‎Zajączka; bitwa‎ ‎trwała‎ ‎6‎ ‎godzin‎ ‎i‎ ‎skończyła‎ ‎się‎ ‎klęską‎ ‎dla‎ ‎wojsk‎ ‎rosyjskich. Pod‎ ‎Błoniem‎ ‎stoczył‎ ‎dnia‎ ‎6‎ ‎lipca‎ ‎Mokronowski‎ ‎całodzienną‎ ‎bitwę z‎ ‎wojskami‎ ‎pruskiemi,‎ ‎z‎ ‎której‎ ‎również‎ ‎wyszedł‎ ‎zwycięzko;‎ ‎nazajutrz natarł‎ ‎brygadyer‎ ‎Kołysko‎ ‎z‎ ‎korpusu‎ ‎Mokronowskiego‎ ‎na‎ ‎oddział pruski,‎ ‎i‎ ‎zmyślonym‎ ‎odwrotem‎ ‎wprowadził‎ ‎go‎ ‎na‎ ‎ukryte‎ ‎baterye polskie,‎ ‎które‎ ‎dawszy‎ ‎ognia,‎ ‎ubiły‎ ‎przeszło‎ ‎60‎ ‎nieprzyjaciela.‎ ‎Na dniu‎ ‎9‎ ‎lipca‎ ‎uderzyli‎ ‎ponownie‎ ‎Moskale‎ ‎na‎ ‎obóz‎ ‎Zajączka‎ ‎pod‎ ‎Gołkowem,‎ ‎ale‎ ‎odparci‎ ‎mężnie‎ ‎ze‎ ‎znacznemi‎ ‎stratami‎ ‎ustąpić‎ ‎musieli. W‎ ‎tymże‎ ‎dniu‎ ‎uderzył‎ ‎Mokronowski‎ ‎pod‎ ‎Błoniem‎ ‎na‎ ‎wojska‎ ‎pruskie, będące‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎jenerała‎ ‎Elsnera‎ ‎i‎ ‎zmusił‎ ‎je‎ ‎do‎ ‎cofnięcia‎ ‎się o‎ ‎milę‎ ‎od‎ ‎Błoni.‎ ‎Nazajutrz,‎ ‎10‎ ‎lipca‎ ‎uderzył‎ ‎nieprzyjaciel‎ ‎na wojska‎ ‎polskie‎ ‎na‎ ‎całej‎ ‎linii‎ ‎bojowej;‎ ‎Moskale‎ ‎powtórzyli‎ ‎atak‎ ‎wczorajszy‎ ‎na‎ ‎korpus‎ ‎Zajączka,‎ ‎-‎ ‎a‎ ‎pod‎ ‎Raszynem‎ ‎uderzyli‎ ‎Prusacy z‎ ‎Moskalami‎ ‎na‎ ‎armią‎ ‎Kościuszki,‎ ‎ale‎ ‎tak‎ ‎w‎ ‎jednem‎ ‎miejscu‎ ‎jako i‎ ‎w‎ ‎drugiem‎ ‎nieprzyjaciel‎ ‎odparty‎ ‎został‎ ‎i‎ ‎dotkliwe‎ ‎poniósł‎ ‎straty. 

Wśród‎ ‎codziennych‎ ‎tych‎ ‎utarczek‎ ‎zbliżały‎ ‎się‎ ‎wojska‎ ‎polskie coraz‎ ‎bardziej‎ ‎pod‎ ‎Warszawę.‎ ‎Kościuszko‎ ‎opuścił‎ ‎8‎ ‎lipca‎ ‎Pracką Wólkę,‎ ‎a‎ ‎przeszedłszy‎ ‎Piaseczno‎ ‎i‎ ‎Służewiec,‎ ‎stanął‎ ‎tego‎ ‎samego dnia‎ ‎pod‎ ‎Raszynem;‎ ‎tu‎ ‎stoczył‎ ‎10‎ ‎lipca‎ ‎zwycięzką‎ ‎walkę,‎ ‎po‎ ‎której opuścił‎ ‎Raszyn‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎wieczorem‎ ‎pod‎ ‎Królikarnią.‎ ‎Równocześnie stawiły‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Warszawą‎ ‎korpusy‎ ‎Zajączka‎ ‎i‎ ‎Mokronowskiego. Zjednoczona‎ ‎armia‎ ‎polska‎ ‎zajęła‎ ‎następujące‎ ‎stanowisko: 

pierwszy‎ ‎obóz,‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎Mokronowskiego,‎ ‎stanął‎ ‎pod‎ ‎Morymontem,‎ ‎obejmował‎ ‎8‎ ‎batalionów‎ ‎piechoty‎ ‎i‎ ‎18‎ ‎szwadronów‎ ‎jazdy; -‎ ‎zasłaniał:‎ ‎wieś‎ ‎Młociny‎ ‎z‎ ‎poblizkim‎ ‎laskiem,‎ ‎-‎ ‎las‎ ‎pod‎ ‎Bielanami,‎ ‎wieś‎ ‎Warszawę‎ ‎i‎ ‎Powązki, 

drugi‎ ‎obóz,‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎Zajączka,‎ ‎rozłożył‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Czystem; liczył‎ ‎6‎ ‎batalionów‎ ‎piechoty‎ ‎i‎ ‎9‎ ‎szwadronów‎ ‎jazdy;‎ ‎-‎ ‎bronił: Czystego‎ ‎i‎ ‎przestrzeń‎ ‎z‎ ‎lewej‎ ‎strony‎ ‎ku‎ ‎wiosce‎ ‎Jeruzalem,‎ ‎gdzie‎ ‎poczynał‎ ‎się‎ ‎prawem‎ ‎skrzydłem 

trzeci‎ ‎obóz,‎ ‎Kościuszki,‎ ‎pod‎ ‎Mokotowem;‎ ‎składał‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎20‎ ‎batalionów‎ ‎piechoty‎ ‎i‎ ‎30‎ ‎szwadronów‎ ‎jazdy;‎ ‎- zasłaniał:‎ ‎Królikarnią, Czerniaków‎ ‎i‎ ‎resztę‎ ‎okolicy‎ ‎aż‎ ‎do‎ ‎Wisły.‎ ‎Na‎ ‎prawem‎ ‎skrzydle‎ ‎miał później‎ ‎Kościuszko‎ ‎Ponińskiego‎ ‎w‎ ‎Rakowcu,‎ ‎na‎ ‎lewem‎ ‎Dąbrowskiego w‎ ‎Czerniakowie.‎ ‎Książę‎ ‎Józef‎ ‎Poniatowski‎ ‎strzegł‎ ‎linii‎ ‎od‎ ‎Powązek do‎ ‎Młocin. 

Ogółem‎ ‎liczyły‎ ‎wszystkie‎ ‎trzy‎ ‎armie‎ ‎18,000‎ ‎wojska,‎ ‎z‎ ‎których starego‎ ‎żołnierza‎ ‎była‎ ‎połowu,‎ ‎a‎ ‎reszta‎ ‎sami‎ ‎ludzie‎ ‎nowo‎ ‎zaciężni. Artylerya‎ ‎polska‎ ‎posiadała‎ ‎razem‎ ‎90‎ ‎do‎ ‎100‎ ‎dział.‎ ‎-‎ ‎Oprócz‎ ‎armii tej‎ ‎strzegło‎ ‎3000‎ ‎wojska‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎Cichockiego‎ ‎lewego‎ ‎brzegu Narwi,‎ ‎a‎ ‎4000‎ ‎wojska‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎Sierakowskiego‎ ‎zasłaniało‎ ‎Warszawę‎ ‎od‎ ‎strony‎ ‎Litwy. 

W‎ ‎ślad‎ ‎za‎ ‎wojskami‎ ‎polskiemi‎ ‎zbliżał‎ ‎się‎ ‎ku‎ ‎stolicy‎ ‎nieprzyjaciel.‎ ‎Na‎ ‎dniu‎ ‎13‎ ‎lipca‎ ‎ukazały‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Warszawą‎ ‎wojska‎ ‎pruskie; przeszedłszy‎ ‎wzdłuż‎ ‎frontu‎ ‎wojsk‎ ‎polskich‎ ‎w‎ ‎paradzie,‎ ‎zajęły‎ ‎obóz pod‎ ‎Opalinem‎ ‎przed‎ ‎Babią‎ ‎Górą‎ ‎naprzeciw‎ ‎obozu‎ ‎Mokronowskiego. Nadciągnęli‎ ‎równocześnie‎ ‎i‎ ‎Moskale‎ ‎i‎ ‎rozłożyli‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Służewem naprzeciw‎ ‎stanowiska‎ ‎Kościuszki.‎ ‎Wojska‎ ‎pruskie‎ ‎liczyły‎ ‎21,000 żołnierza‎ ‎i‎ ‎40‎ ‎dział,‎ ‎rosyjskie:‎ ‎15,000‎ ‎i‎ ‎67‎ ‎dział;‎ ‎liczył‎ ‎więc‎ ‎nie przyjaciel‎ ‎razem‎ ‎36,000‎ ‎wojska‎ ‎i‎ ‎107‎ ‎armat.‎ ‎Król‎ ‎pruski‎ ‎kazał jeszcze‎ ‎prócz‎ ‎tego‎ ‎nadesłać‎ ‎z‎ ‎Grudziądza‎ ‎do‎ ‎swego‎ ‎obozu‎ ‎40‎ ‎wielkich‎ ‎dział.‎ ‎Cała‎ ‎armia‎ ‎ta‎ ‎nieprzyjacielska‎ ‎rozciągnąwszy‎ ‎się,‎ ‎jedni w‎ ‎prawą,‎ ‎drudzy‎ ‎w‎ ‎lewą‎ ‎stronę,‎ ‎zamknęła‎ ‎wszystkie‎ ‎trzy‎ ‎obozy polskie‎ ‎na‎ ‎lewym‎ ‎brzegu‎ ‎Wisły‎ ‎półkolem,‎ ‎którego‎ ‎cięciwę‎ ‎tworzyła rzeka.‎ ‎-‎ ‎Pozostała‎ ‎przecież‎ ‎tak‎ ‎wojskom‎ ‎polskim,‎ ‎jako‎ ‎i‎ ‎miastu wolna‎ ‎przeprawa‎ ‎przez‎ ‎rzekę‎ ‎i‎ ‎cała‎ ‎przestrzeń‎ ‎po‎ ‎prawym‎ ‎brzegu leżąca,‎ ‎zkąd‎ ‎dochodziła‎ ‎oblężonym‎ ‎żywność. 

Obwarowania‎ ‎Warszawy,‎ ‎nad‎ ‎którem‎ ‎pod‎ ‎kierownictwem‎ ‎pułkownika‎ ‎inżynieryi,‎ ‎Sierakowskiego,‎ ‎pracowano‎ ‎od‎ ‎maja,‎ ‎dokonano w‎ ‎następujący‎ ‎sposób:‎ ‎niski‎ ‎wał,‎ ‎pochodzący‎ ‎jeszcze‎ ‎z‎ ‎wojen‎ ‎szwedzkich‎ ‎z‎ ‎czasów‎ ‎Jana‎ ‎Kazimierza,‎ ‎otaczał‎ ‎całe‎ ‎miasto.‎ ‎Oszańcowanie, poczynające‎ ‎się‎ ‎od‎ ‎Czerniakowa‎ ‎nad‎ ‎Wisłą‎ ‎okopem‎ ‎z‎ ‎wilczemi dołami,‎ ‎opasywało‎ ‎wsie:‎ ‎Czerniaków,‎ ‎Sielce,‎ ‎Królikarnią,‎ ‎Mokotów, Wyględów‎ ‎i‎ ‎Czyste.‎ ‎-‎ ‎Rakówiec,‎ ‎położony‎ ‎o‎ ‎500‎ ‎kroków‎ ‎od‎ ‎szańców,‎ ‎otrzymać‎ ‎dopiero‎ ‎miał‎ ‎okop‎ ‎i‎ ‎załogę‎ ‎wojskową.‎ ‎Miejscowość ta‎ ‎obwarowana,‎ ‎stała‎ ‎się‎ ‎później‎ ‎głównem‎ ‎ogniskiem‎ ‎obrony‎ ‎na‎ ‎linii, do‎ ‎której‎ ‎należała.‎ ‎Północna‎ ‎część‎ ‎od‎ ‎Powązek‎ ‎do‎ ‎Wisły‎ ‎nie‎ ‎miała wcale‎ ‎okopów;‎ ‎osłaniała‎ ‎ją‎ ‎tylko‎ ‎mało‎ ‎znaczna‎ ‎rzeczka,‎ ‎płynąca‎ ‎do Wisły‎ ‎przez‎ ‎Powązki,‎ ‎Buraków‎ ‎i‎ ‎Marymont. 

Po‎ ‎otoczeniu‎ ‎wojsk‎ ‎polskich‎ ‎przez‎ ‎armią‎ ‎pruską‎ ‎i‎ ‎rosyjską‎ ‎na dniu‎ ‎13‎ ‎lipca‎ ‎zaczęło‎ ‎się 

Oblężenie‎ ‎Warszawy. 

Król‎ ‎pruski‎ ‎ciągnąc‎ ‎pod‎ ‎Warszawę,‎ ‎sądził,‎ ‎że‎ ‎zdobędzie‎ ‎ją małym‎ ‎wysiłkiem;‎ ‎liczył‎ ‎też‎ ‎na‎ ‎to,‎ ‎że‎ ‎Polacy‎ ‎z‎ ‎obawy‎ ‎przed‎ ‎gwałtami‎ ‎moskiewskiego‎ ‎wojska,‎ ‎będą‎ ‎woleli‎ ‎jemu‎ ‎się‎ ‎poddać.‎ ‎Do‎ ‎tego stopnia‎ ‎był‎ ‎pewnym‎ ‎wzięcia‎ ‎Warszawy,‎ ‎że‎ ‎żołnierzom‎ ‎swoim‎ ‎kazał pilnie‎ ‎uważać,‎ ‎rychło‎ ‎Polacy‎ ‎wywieszą‎ ‎białą‎ ‎chorągiew‎ ‎i‎ ‎obiecał temu,‎ ‎kto‎ ‎ją‎ ‎pierwszy‎ ‎ujrzy,‎ ‎sowitą‎ ‎nagrodę.‎ ‎-‎ ‎Tymczasem‎ ‎przekonał‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎przebiegu‎ ‎dalszego‎ ‎oblężenia,‎ ‎jak‎ ‎grubo‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎nadziejach swych‎ ‎mylił. 

W‎ ‎pierwszych‎ ‎tygodniach‎ ‎stały‎ ‎wojska‎ ‎z‎ ‎obu‎ ‎stron‎ ‎prawie‎ ‎bez czynne;‎ ‎zachodziły‎ ‎tylko‎ ‎mało‎ ‎znaczne‎ ‎utarczki‎ ‎między‎ ‎strażami przedniemi.‎ ‎Czasu‎ ‎tego‎ ‎użył‎ ‎Kościuszko‎ ‎do‎ ‎wykończenia‎ ‎okopów i‎ ‎wzmocnienia‎ ‎słabych‎ ‎miejsc.‎ ‎Jeżdżąc‎ ‎na‎ ‎koniu,‎ ‎wymierzał‎ ‎krokami‎ ‎swego‎ ‎wierzchowca‎ ‎przestrzenie,‎ ‎gdzie‎ ‎miano‎ ‎sypać‎ ‎szańce, a‎ ‎wymiary‎ ‎te‎ ‎były‎ ‎przecież‎ ‎tak‎ ‎ścisłe,‎ ‎że‎ ‎wprawiały‎ ‎w‎ ‎podziw‎ ‎ludzi fachowych.‎ ‎Założone‎ ‎pod‎ ‎kierownictwem‎ ‎jego‎ ‎szańce‎ ‎i‎ ‎stanowiska bateryi‎ ‎okazały‎ ‎się‎ ‎też‎ ‎później‎ ‎tak‎ ‎praktycznemi,‎ ‎że‎ ‎kule‎ ‎z‎ ‎dział nieprzyjacielskich‎ ‎prawie‎ ‎wcale‎ ‎miastu‎ ‎nie‎ ‎szkodziły,‎ ‎bo‎ ‎zrujnowały tylko‎ ‎dwa‎ ‎domy‎ ‎poprzednio‎ ‎przez‎ ‎mieszkańców‎ ‎opuszczone,‎ ‎podczas gdy‎ ‎ogień‎ ‎bateryi‎ ‎polskich‎ ‎raził‎ ‎skutecznie‎ ‎nieprzyjaciela‎ ‎i‎ ‎czynił w‎ ‎szeregach‎ ‎jego‎ ‎wielkie‎ ‎spustoszenie. 

Energiczniejsza‎ ‎walka‎ ‎zaczęła‎ ‎się‎ ‎dopiero‎ ‎z‎ ‎końcem‎ ‎lipca.‎ ‎Ze świtem‎ ‎dnia‎ ‎27‎ ‎lipca‎ ‎uderzyły‎ ‎wojska‎ ‎pruskie‎ ‎na‎ ‎Wolą,‎ ‎której strzegł‎ ‎tylko‎ ‎oddział‎ ‎strzelców‎ ‎z‎ ‎obozu‎ ‎Zajączka.‎ ‎Natarcie‎ ‎było‎ ‎tak silne‎ ‎i‎ ‎nagłe,‎ ‎że‎ ‎strzelcy‎ ‎polscy‎ ‎cofnąć‎ ‎się‎ ‎musieli.‎ ‎Prusacy‎ ‎zapędzili‎ ‎się‎ ‎aż‎ ‎ku‎ ‎bateryom‎ ‎polskim,‎ ‎ale‎ ‎przyjęci‎ ‎rzęsistym‎ ‎ogniem armatnim,‎ ‎znaleźli‎ ‎silny‎ ‎opór.‎ ‎Wielu‎ ‎zostało‎ ‎ranionych,‎ ‎a‎ ‎kilku dostało‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎niewoli.‎ ‎Walka‎ ‎trwała‎ ‎do‎ ‎godziny‎ ‎9‎ ‎wieczorem‎ ‎bez przerwy,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎naprzemian‎ ‎raz‎ ‎Prusacy‎ ‎raz‎ ‎Polacy‎ ‎zdobywali Wolą.‎ ‎Ostatecznie‎ ‎utrzymało‎ ‎się‎ ‎przy‎ ‎niej‎ ‎wojsko‎ ‎pruskie. 

W‎ ‎czasie‎ ‎tej‎ ‎bitwy‎ ‎zaatakowali‎ ‎Moskale‎ ‎obóz‎ ‎Kościuszki,‎ ‎ale‎ ‎po‎ ‎kilkunastu‎ ‎wystrzałach,‎ ‎danych‎ ‎z‎ ‎bateryi‎ ‎polskich, cofnęli‎ ‎się.‎ ‎Po‎ ‎południu‎ ‎posunęli‎ ‎się‎ ‎strzelcy‎ ‎moskiewscy z‎ ‎armatami‎ ‎i‎ ‎Kozactwem‎ ‎ku‎ ‎Czerwonej‎ ‎Karczmie.‎ ‎Kościuszko posłał‎ ‎przeciwko‎ ‎nim‎ ‎batalion‎ ‎strzelców‎ ‎Dybowskiego‎ ‎pod‎ ‎komendą Krzuckiego‎ ‎i‎ ‎kilka‎ ‎armat,‎ ‎przez‎ ‎co‎ ‎zmusił‎ ‎strzelców‎ ‎rosyjskich‎ ‎do odwrotu.‎ ‎-‎ ‎W‎ ‎tym‎ ‎samym‎ ‎czasie‎ ‎uderzył‎ ‎Mokronowski‎ ‎na‎ ‎wojsko pruskie,‎ ‎opanował‎ ‎wzgórze,‎ ‎na‎ ‎którem‎ ‎stał‎ ‎obóz‎ ‎nieprzyjacielski, zabrał‎ ‎do‎ ‎niewoli‎ ‎dwudziestu‎ ‎i‎ ‎kilku‎ ‎żołnierzy‎ ‎i‎ ‎zdobył‎ ‎nieco‎ ‎żywności.‎ ‎Przed‎ ‎wieczorem‎ ‎wdarli‎ ‎się‎ ‎Prusacy‎ ‎do‎ ‎wsi‎ ‎Szczęśliwie i‎ ‎rozłożyli‎ ‎w‎ ‎niej‎ ‎piechotę,‎ ‎strzelców‎ ‎i‎ ‎armaty. 

Bitwy‎ ‎te‎ ‎były‎ ‎początkiem‎ ‎krwawych‎ ‎zapasów,‎ ‎które‎ ‎powtarzały się‎ ‎pod‎ ‎Warszawą‎ ‎z‎ ‎dniem‎ ‎każdym.‎ ‎Z‎ ‎obu‎ ‎stron‎ ‎usiłowano‎ ‎opanować‎ ‎Wolą;‎ ‎wojsko‎ ‎pruskie‎ ‎próbowało‎ ‎usypać‎ ‎obok‎ ‎niej‎ ‎okop i‎ ‎ustawić‎ ‎baterye,‎ ‎w‎ ‎czem‎ ‎im‎ ‎jednak‎ ‎armaty‎ ‎polskie‎ ‎skutecznie przeszkadzały.‎ ‎W‎ ‎nader‎ ‎celnem‎ ‎strzelaniu‎ ‎z‎ ‎dział‎ ‎odznaczył‎ ‎się przed‎ ‎wszystkimi‎ ‎porucznik‎ ‎artyleryi‎ ‎Wroński,‎ ‎rodem‎ ‎z‎ ‎Poznania, późniejszy‎ ‎autor‎ ‎kilku‎ ‎znakomitych‎ ‎dzieł‎ ‎filozoficznych.‎ ‎Na‎ ‎dniu 29‎ ‎lipca‎ ‎strzaskały‎ ‎armaty‎ ‎polskie‎ ‎krzyż‎ ‎i‎ ‎kopułę‎ ‎na‎ ‎kościele‎ ‎w‎ ‎Woli, z‎ ‎której‎ ‎Prusacy‎ ‎śledzili‎ ‎obroty‎ ‎wojsk‎ ‎polskich.‎ ‎Wieczorem‎ ‎zapalił Wroński‎ ‎celnemi‎ ‎strzałami‎ ‎wieś‎ ‎Szczęśliwce,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎się‎ ‎rozłożyli Prusacy;‎ ‎niebawem‎ ‎stanęły‎ ‎budynki‎ ‎w‎ ‎ogniu,‎ ‎a‎ ‎wojsko‎ ‎pruskie‎ ‎mu siało‎ ‎się‎ ‎cofnąć.‎ ‎-‎ ‎W‎ ‎nocy‎ ‎30‎ ‎lipca‎ ‎udało‎ ‎się‎ ‎Prusakom,‎ ‎ustawić pod‎ ‎Wolą‎ ‎bateryą;‎ ‎zaczęli‎ ‎też‎ ‎nazajutrz‎ ‎ostrzeliwać‎ ‎Warszawę‎ ‎ognistemi‎ ‎kulami,‎ ‎które‎ ‎przecież‎ ‎dla‎ ‎złego‎ ‎położenia‎ ‎bateryi‎ ‎miastu szkodzić‎ ‎nie‎ ‎mogły.‎ ‎Natomiast‎ ‎ogniste‎ ‎kule‎ ‎z‎ ‎armat‎ ‎polskich,‎ ‎które ustawiali‎ ‎Wroński‎ ‎i‎ ‎kapitan‎ ‎Laskowski,‎ ‎zapaliły‎ ‎Wolę,‎ ‎a‎ ‎Prusacy z‎ ‎wielkim‎ ‎tylko‎ ‎wysiłkiem‎ ‎zdołali‎ ‎ugasić‎ ‎pożar.‎ ‎Dnia‎ ‎następnego rozpoczęli‎ ‎znów‎ ‎Prusacy‎ ‎straszliwą‎ ‎kanonadę,‎ ‎ostrzeliwując‎ ‎miasto i‎ ‎obozy‎ ‎polskie;‎ ‎zdaje‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎usiłowali‎ ‎wzniecić‎ ‎pożary,‎ ‎a‎ ‎przez‎ ‎to przerazić‎ ‎wojsko‎ ‎i‎ ‎mieszkańców,‎ ‎ale‎ ‎nie‎ ‎udało‎ ‎im‎ ‎się‎ ‎ani‎ ‎jedno, ani‎ ‎drugie.‎ ‎Żołnierze‎‎ ‎polscy‎ ‎stali‎ ‎wśród‎ ‎najsilniejszego‎ ‎ognia‎ ‎armatniego‎ ‎spokojnie‎ ‎pod‎ ‎bronią,‎ ‎a‎ ‎lud‎ ‎przyglądał‎ ‎się‎ ‎obojętnie‎ ‎pa dającym‎ ‎kulom,‎ ‎albo‎ ‎gasił‎ ‎tu‎ ‎i‎ ‎owdzie‎ ‎wszczęty‎ ‎ogień,‎ ‎nie‎ ‎pozwalając‎ ‎mu‎ ‎się‎ ‎dalej‎ ‎rozszerzyć.‎ ‎Tegoż‎ ‎samego‎ ‎dnia‎ ‎obchodził‎ ‎jenerał Kamieński‎ ‎swoje‎ ‎imieniny.‎ ‎Pragnąc‎ ‎uczcić‎ ‎dzień‎ ‎ten‎ ‎czynem‎ ‎okolicznościom‎ ‎odpowiednim,‎ ‎umówił‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎kiku‎ ‎przyjaciółmi‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎czele 350‎ ‎jazdy‎ ‎uderzyli‎ ‎na‎ ‎bateryę‎ ‎moskiewską,‎ ‎nieco‎ ‎od‎ ‎obozu‎ ‎odległą. Wpadłszy‎ ‎na‎ ‎armaty,‎ ‎wycięli‎ ‎50‎ ‎ludzi,‎ ‎strzelców‎ ‎i‎ ‎artyleryi,‎ ‎a‎ ‎zagwoździwszy‎ ‎kilka‎ ‎dział,‎ ‎wrócili‎ ‎szczęśliwie‎ ‎do‎ ‎swego‎ ‎obozu.‎ ‎Kościuszko‎ ‎w‎ ‎dziennem‎ ‎obwieszczeniu‎ ‎podał‎ ‎wypadek‎ ‎ten‎ ‎do‎ ‎ogólnej wiadomości‎ ‎wojska,‎ ‎a‎ ‎najzasłużeńszych‎ ‎obdarzył‎ ‎upominkami. 

Podobne‎ ‎walki‎ ‎odbywały‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎całej‎ ‎przestrzeni‎ ‎linii‎ ‎oblężniczej.‎ ‎Co‎ ‎noc‎ ‎niepokoiły‎ ‎oddziały‎ ‎polskie‎ ‎nieprzyjaciela‎ ‎licznemi‎ ‎wycieczkami,‎ ‎a‎ ‎wszystkie‎ ‎odznaczały‎ ‎się‎ ‎nadzwyczajną‎ ‎odwagą.‎ ‎Mianowicie‎ ‎wyróżniały‎ ‎się‎ ‎męztwem‎ ‎przed‎ ‎innemi‎ ‎brygady:‎ ‎Kołyski, Kopcia‎ ‎i‎ ‎Wyszkowskiego,‎ ‎pułk‎ ‎konny‎ ‎Henryka‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎i‎ ‎strzelcy Dybowskiego.‎ ‎Walecznie‎ ‎stawali‎ ‎również‎ ‎do‎ ‎walki‎ ‎w‎ ‎kilku‎ ‎bitwach kosynierzy‎ ‎i‎ ‎pikinierzy,‎ ‎a‎ ‎mieszczanie‎ ‎warszawscy,‎ ‎tworzący‎ ‎milicyą miejską,‎ ‎dali‎ ‎po‎ ‎kilkakroć,‎ ‎zwłaszcza‎ ‎przecież‎ ‎w‎ ‎bitwie‎ ‎pod‎ ‎Wolą, na‎ ‎dniu‎ ‎28‎ ‎lipca‎ ‎dowody‎ ‎nieustraszonego‎ ‎męztwa.‎ ‎Sławą‎ ‎przecież europejską,‎ ‎którą‎ ‎przyznali‎ ‎nawet‎ ‎Prusacy,‎ ‎okryła‎ ‎się‎ ‎artylerya‎ ‎polska.‎ ‎Jeden‎ ‎z‎ ‎wojskowych‎ ‎pruskich‎ ‎pisze‎ ‎w‎ ‎dziełku‎ ‎swem:‎ ‎„Der polnische‎ ‎Insurrectionskrieg“‎ ‎str.‎ ‎176.‎ ‎o‎ ‎niej‎ ‎co‎ ‎następuje:‎ ‎„Artyleryą‎ ‎polską‎ ‎udoskonalił‎ ‎jenerał‎ ‎artyleryi‎ ‎koronnej,‎ ‎hrabia‎ ‎Brühl, i‎ ‎znaną‎ ‎jest‎ ‎rzeczą,‎ ‎że‎ ‎należała‎ ‎do‎ ‎najlepszych‎ ‎w‎ ‎Europie.‎ ‎Doskonałość‎ ‎swą‎ ‎okazała‎ ‎pod‎ ‎Warszawą,‎ ‎i‎ ‎trzeba‎ ‎jej‎ ‎przyznać‎ ‎tę‎ ‎zasługę, że‎ ‎przyczyniła‎ ‎się‎ ‎znakomicie‎ ‎do‎ ‎obrony‎ ‎miasta‎ ‎tego.“

Król‎ ‎pruski,‎ ‎któremu‎ ‎zdobywanie‎ ‎Warszawy‎ ‎widocznie‎ ‎przykrzyć‎ ‎się‎ ‎zaczynało,‎ ‎wysłał‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎2‎ ‎sierpnia‎ ‎wezwanie‎ ‎do‎ ‎króla Poniatowskiego,‎ ‎aby‎ ‎się‎ ‎miasto‎ ‎poddało:‎ ‎takie samo‎ ‎wezwanie‎ ‎prze słał‎ ‎jenerał‎ ‎Szwerin‎ ‎komendantowi‎ ‎Warszawy,‎ ‎Orłowskiemu.‎ ‎Stanisław‎ ‎August‎ ‎odpowiedział‎ ‎królowi‎ ‎pruskiemu,‎ ‎że‎ ‎Warszawa‎ ‎mając tyle‎ ‎walecznego‎ ‎wojska‎ ‎pod‎ ‎przewodnictwem‎ ‎Naczelnika,‎ ‎nie‎ ‎widzi jeszcze‎ ‎potrzeby‎ ‎kapitulacyi.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎kazał‎ ‎król‎ ‎pruski‎ ‎burzyć wiatraki,‎ ‎pragnąc‎ ‎przez‎ ‎to‎ ‎ogłodzić‎ ‎miasto.‎ ‎Tymczasem‎ ‎nadeszły w‎ ‎nocy‎ ‎z‎ ‎19‎ ‎na‎ ‎20‎ ‎sierpnia‎ ‎20‎ ‎wielkich‎ ‎armat‎ ‎z‎ ‎Wrocławia.‎ ‎Niebawem‎ ‎wzięli‎ ‎się‎ ‎Prusacy‎ ‎do‎ ‎usypania‎ ‎nowych‎ ‎bateryi‎ ‎i‎ ‎gwałtownego ostrzeliwania‎ ‎miasta.‎ ‎Na‎ ‎dniu‎ ‎23‎ ‎sierpnia‎ ‎rozpoczęli‎ ‎silną‎ ‎kanonadę‎ ‎na‎ ‎obóz‎ ‎Mokronowskiego,‎ ‎nad‎ ‎którym‎ ‎objął‎ ‎komendę‎ ‎ks.‎ ‎Józef Poniatowski;‎ ‎nazajutrz‎ ‎przypuścili‎ ‎do‎ ‎niego‎ ‎szturm,‎ ‎przecież‎ ‎ze znacznemi‎ ‎stratami‎ ‎odparci‎ ‎zostali.‎ ‎Dnia‎ ‎26‎ ‎sierpnia‎ ‎ponowili‎ ‎atak jeszcze‎ ‎silniejszy;‎ ‎książę‎ ‎Poniatowski‎ ‎opadnięty‎ ‎przez‎ ‎przeważające siły,‎ ‎nie‎ ‎mógł‎ ‎wstrzymać‎ ‎szturmu,‎ ‎i‎ ‎musiał‎ ‎się‎ ‎cofnąć;‎ ‎Prusacy opanowali‎ ‎w‎ ‎skutek‎ ‎tego‎ ‎tak‎ ‎zwane‎ ‎„Szwedzkie‎ ‎Okopy"‎ ‎i‎ ‎reduty w‎ ‎Wawrzyszewie.‎ ‎Książę‎ ‎Poniatowski‎ ‎odebrawszy‎ ‎ranę,‎ ‎złożył‎ ‎dowództwo,‎ ‎które‎ ‎Kościuszko‎ ‎oddał‎ ‎Henrykowi‎ ‎Dąbrowskiemu.‎ ‎W‎ ‎nocy z‎ ‎dnia‎ ‎27‎ ‎na‎ ‎28‎ ‎sierpnia‎ ‎zdobyli‎ ‎jeszcze‎ ‎Prusacy‎ ‎o‎ ‎świcie‎ ‎wysokie baterye‎ ‎i‎ ‎szańce,‎ ‎które‎ ‎natychmiast‎ ‎osadzili;‎ ‎poczem‎ ‎rozegrała‎ ‎się bitwa‎ ‎najkrwawsza‎ ‎i‎ ‎najważniejsza‎ ‎z‎ ‎całego‎ ‎oblężenia.‎ ‎Prusacy ośmieleni‎ ‎łatwością‎ ‎zajęcia‎ ‎przed‎ ‎dwoma‎ ‎dniami‎ ‎kilku‎ ‎mniej‎ ‎zna cznych‎ ‎pozycyi,‎ ‎ponowili‎ ‎atak‎ ‎na‎ ‎obóz‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎pod‎ ‎Wawrzyszewem.‎ ‎Bitwa‎ ‎rozpoczęła‎ ‎się‎ ‎o‎ ‎4‎ ‎godzinie‎ ‎z‎ ‎rana‎ ‎i‎ ‎rozszerzyła‎ ‎się na‎ ‎całą‎ ‎przestrzeń‎ ‎prawego‎ ‎skrzydła‎ ‎od‎ ‎Woli‎ ‎do‎ ‎Wisły.‎ ‎Wojska polskie‎ ‎poczęły‎ ‎się‎ ‎po‎ ‎kilku‎ ‎odpartych‎ ‎atakach‎ ‎z‎ ‎umysłu‎ ‎cofać,‎ ‎a‎ ‎Prusacy zapędziwszy‎ ‎się‎ ‎za‎ ‎niemi,‎ ‎doszli‎ ‎aż‎ ‎do‎ ‎Powązek.‎ ‎Tu‎ ‎oczekiwał‎ ‎na‎ ‎nich Kościuszko‎ ‎ze‎ ‎swym‎ ‎korpusem;‎ ‎na‎ ‎przedzie‎ ‎stało‎ ‎wojsko‎ ‎obywatelskie warszawskie‎ ‎i‎ ‎dzielnie‎ ‎odparło‎ ‎natarcie‎ ‎wroga,‎ ‎poczem‎ ‎nadciągnął‎ ‎bata lion‎ ‎pieszy‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎Dąbrowskiego,‎ ‎-‎ ‎równocześnie‎ ‎ozwały‎ ‎się‎ ‎działa polskie.‎ ‎Przyszło‎ ‎do‎ ‎nader‎ ‎krwawego‎ ‎starcia.‎ ‎Wojska‎ ‎pruskie,‎ ‎poniósłszy‎ ‎ciężkie‎ ‎straty‎ ‎w‎ ‎rannych‎ ‎i‎ ‎zabitych,‎ ‎musiały‎ ‎się‎ ‎cofnąć. Bitwa‎ ‎trwała‎ ‎do‎ ‎9‎ ‎godziny‎ ‎wieczorem.‎ ‎Kościuszko‎ ‎trzymając‎ ‎w‎ ‎ręku pomerańczę,‎ ‎której‎ ‎sokiem‎ ‎chłodził‎ ‎sobie‎ ‎spieczone‎ ‎usta,‎ ‎śledził przebieg‎ ‎bitwy‎ ‎z‎ ‎największym‎ ‎spokojem,‎ ‎w‎ ‎którym‎ ‎przebijała‎ ‎się pewność‎ ‎zwycięztwa.‎ ‎Straty‎ ‎pruskie‎ ‎wynosiły‎ ‎w‎ ‎rannych‎ ‎i‎ ‎zabitych do‎ ‎3,000‎ ‎ludzi;‎ ‎dwa‎ ‎pruskie‎ ‎regimenta‎ ‎piesze‎ ‎wyginęły‎ ‎prawie‎ ‎do szczętu,‎ ‎i‎ ‎musiały‎ ‎być‎ ‎z‎ ‎dalszej‎ ‎akcyi‎ ‎wycofane.‎ ‎Wielkiem męztwem‎ ‎odznaczyła‎ ‎się‎ ‎milicya‎ ‎warszawska‎ ‎i‎ ‎brygada‎ ‎Kołyski;‎ ‎- jenerał‎ ‎Dąbrowski‎ ‎za‎ ‎dowody‎ ‎dzielności‎ ‎i‎ ‎nieustraszonej‎ ‎odwagi‎ ‎odebrał‎ ‎w‎ ‎nagrodę‎ ‎od‎ ‎Naczelnika‎ ‎złotą‎ ‎obrączkę‎ ‎z‎ ‎napisem:‎ ‎„Ojczyzna swemu‎ ‎Obrońcy!“

Nie‎ ‎był‎ ‎to‎ ‎jeszcze‎ ‎koniec ‎niepowodzeń‎ ‎wojsk‎ ‎pruskich.‎ ‎Dnia 30‎ ‎sierpnia‎ ‎o‎ ‎godzinie‎ ‎1‎ ‎z‎ ‎północy‎ ‎wysunęli‎ ‎się‎ ‎Polacy‎ ‎z‎ ‎okopów pod‎ ‎Czystem,‎ ‎a‎ ‎podszedłszy‎ ‎cichaczem‎ ‎pod‎ ‎pruskie‎ ‎baterye, wykłuli‎ ‎załogę‎ ‎i‎ ‎zagwoździli‎ 9‎ ‎armat.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎napadł‎ ‎oddział polski‎ ‎na‎ ‎pruski‎ ‎batalion‎ ‎fizyljerów‎ ‎i‎ ‎wyciął‎ ‎go‎ ‎w‎ ‎pień.‎ ‎

Król‎ ‎pruski‎ ‎postanowił‎ ‎na‎ ‎1‎ ‎września‎ ‎przypuścić‎ ‎ogólny‎ ‎szturm na‎ ‎Warszawę;‎ ‎czekał‎ ‎tylko‎ ‎na‎ ‎armaty‎ ‎wielkiego‎ ‎kalibru‎ ‎i‎ ‎amunicyą, które‎ ‎miały‎ ‎nadejść‎ ‎Wisłą‎ ‎z‎ ‎Grudziądza.‎ ‎Tymczasem‎ ‎wybuchło w‎ ‎Wielkopolsce‎ ‎powstanie;‎ ‎Kasztelan‎ ‎Mniewski,‎ ‎jenerał‎ ‎powstania Kujawskiego,‎ ‎uderzył‎ ‎z‎ ‎garstką‎ ‎powstańców‎ ‎dnia‎ ‎22‎ ‎sierpnia‎ ‎na jedenaście‎ ‎galarów‎ ‎płynących‎ ‎Wisłą‎ ‎i‎ ‎wiozących‎ ‎amunicyę,‎ ‎mającą służyć‎ ‎do‎ ‎szturmowania‎ ‎Warszawy;‎ ‎po‎ ‎krótkiej‎ ‎utarczce‎ ‎zdobyli‎ ‎powstańcy‎ ‎wielkopolscy‎ ‎galary,‎ ‎co‎ ‎mogli‎ ‎zabrali‎ ‎z‎ ‎nich,‎ ‎a‎ ‎resztę‎ ‎zatopili. 

Liczne‎ ‎klęski,‎ ‎a‎ ‎zwłaszcza‎ ‎szerzące‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎obozie‎ ‎choroby‎ ‎wojska, zniechęciły‎ ‎króla‎ ‎pruskiego‎ ‎do‎ ‎dalszego‎ ‎oblegania;‎ ‎nietylko‎ ‎więc,‎ ‎że zaniechał‎ ‎zamierzonego‎ ‎szturmu‎ ‎na‎ ‎Warszawę,‎ ‎ale‎ ‎zaprzestał‎ ‎dalszej walki.‎ ‎W‎ ‎nocy‎ ‎z‎ ‎dnia‎ ‎5‎ ‎na‎ ‎6‎ ‎września‎ ‎pościągali‎ ‎Prusacy‎ ‎cichaczem‎ ‎wszystkie‎ ‎działa‎ ‎z‎ ‎wałów,‎ ‎a‎ ‎nad‎ ‎ranem‎ ‎ujrzeli‎ ‎Polacy‎ ‎wojska pruskie‎ ‎i‎ ‎rosyjskie‎ ‎odciągające‎ ‎od‎ ‎stolicy.‎ ‎Nie‎ ‎chciano‎ ‎oczom‎ ‎swoim uwierzyć!‎ ‎Na‎ ‎wieść‎ ‎o‎ ‎odstąpieniu‎ ‎nieprzyjaciela‎ ‎radość‎ ‎wielka‎ ‎poruszyła‎ ‎obozy‎ ‎i‎ ‎miasto‎ ‎całe.‎ ‎Nie‎ ‎śmiano‎ ‎uderzyć‎ ‎na‎ ‎wroga,‎ ‎z‎ ‎obawy,, aby‎ ‎w‎ ‎pozorowym‎ ‎odwrocie‎ ‎nie‎ ‎kryła‎ ‎się‎ ‎zasadzka.‎ ‎Zagrzmiały tylko‎ ‎rozliczne‎ ‎działa‎ ‎na‎ ‎bateryach‎ ‎polskich‎ ‎odgłosem‎ ‎tryumfu‎ ‎i‎ ‎pożegnania!‎ ‎Tak‎ ‎skończyło‎ ‎się‎ ‎dwumiesięczne‎ ‎blisko‎ ‎oblężenie‎ ‎Warszawy,‎ ‎a‎ ‎obrona‎ ‎jej‎ ‎należy‎ ‎do‎ ‎najdzielniejszych‎ ‎czynów‎ ‎Kościuszki. 

***

Podczas‎ ‎gdy‎ ‎naokół‎ ‎Warszawy‎ ‎krwawe‎ ‎odbywały‎ ‎się zapasy, wrzała‎ ‎w‎ ‎mieście‎ ‎samem‎ ‎walka‎ ‎innego‎ ‎rodzaju,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎toczyły bój‎ ‎namiętności‎ ‎pojedyńczych‎ ‎osób‎ ‎i‎ ‎wrogich‎ ‎sobie‎ ‎stronnictw.‎ ‎Po tworzyły‎ ‎się‎ ‎rozliczne‎ ‎partye;‎ ‎-‎ ‎stronnicy‎ ‎króla,‎ ‎niechętni‎ ‎powstaniu, podburzali‎ ‎opinią‎ ‎przeciw‎ ‎Radzie‎ ‎Najwyższej‎ ‎i‎ ‎Kościuszce;‎ ‎‎lataj,‎ ‎gorący‎ ‎rewolucyonista,‎ ‎a‎ ‎przy‎ ‎tom‎ ‎zacięty‎ ‎wróg‎ ‎króla,‎ ‎otaczał się‎ ‎osobami‎ ‎dworowi‎ ‎i‎ ‎partyi‎ ‎jego‎ ‎nieprzychylnymi;‎ ‎nie‎ ‎oszczędza przecież‎ ‎i‎ ‎Kościuszki,‎ ‎którego‎ ‎łagodne‎ ‎postępowanie‎ nie‎ ‎trafiało do‎ ‎jego‎ ‎przekonania.‎ ‎Osobne‎ ‎jeszcze‎ ‎stronnictwo‎ ‎tworzył‎ ‎lud,; zwykł‎ ‎był‎ ‎wszelkie‎ ‎niepowodzenia‎ ‎przypisywać‎ ‎zdradzie;‎ ‎śledził‎ ‎więc bacznem‎ ‎okiem‎ ‎każdy‎ ‎krok‎ ‎osób‎ ‎podejrzanych,‎ ‎a‎ ‎przy‎ ‎najsłabszych choćby‎ ‎objawach‎ ‎spiskowania‎ ‎z‎ ‎wrogiem‎ ‎domagał‎ ‎się‎ ‎kary‎ ‎śmierci. Powieszano‎ ‎też‎ ‎na‎ ‎Piaskach‎ ‎od‎ ‎czasu‎ ‎do‎ ‎czasu‎ ‎osoby,‎ ‎którym‎ ‎winę udowodniono,‎ ‎między‎ ‎niemi‎ ‎kilku‎ ‎żydów,‎ ‎-‎ ‎‎na‎ ‎postrach‎ ‎zdrajcom. 

Niełatwe‎ ‎do‎ ‎spełnienia‎ ‎zadanie‎ ‎miał‎ ‎Kościuszko,‎ ‎walcząc‎ ‎z‎ ‎jednej strony‎ ‎z‎ ‎wrogiem‎ ‎zewnętrznym,‎ ‎z‎ ‎drugiej‎ ‎strony‎ ‎usiłując‎ ‎panować nad‎ ‎niespokojnym‎ ‎żywiołem‎ ‎roznamiętnionych‎ ‎umysłów‎ ‎mieszkańców stolicy.‎ ‎Przecież‎ ‎wielkością‎ ‎ducha,‎ ‎czystością‎ ‎charakteru‎ ‎i‎ ‎tą‎ ‎wysoka‎ ‎moralną‎ ‎przewagą,‎ ‎jaką‎ ‎przewyższał‎ ‎cały‎ ‎ogół,‎ ‎umiał‎ ‎dopełnić trudnego‎ ‎zadania‎ ‎tego;‎ ‎-‎ ‎umiał‎ ‎stawić‎ ‎czoło‎ ‎wrogowi‎ ‎na‎ ‎polu bitwy,‎ ‎zdołał‎ ‎utrzymać‎ ‎na‎ ‎wodzy‎ ‎umysły‎ ‎niesforne,‎ ‎i‎ ‎pokonywać tych,‎ ‎którzy,‎ ‎zapatrywaniom‎ ‎jego‎ ‎przeciwni,‎ ‎niechęć‎ ‎swą‎ ‎ku‎ ‎niemu posuwali‎ ‎nawet‎ ‎do‎ ‎knucia‎ ‎zamachów‎ ‎przeciw‎ ‎jego‎ ‎osobie. 

Po‎ ‎zniesieniu‎ ‎oblężenia‎ ‎zajęły‎ ‎Kościuszkę‎ ‎dwie‎ ‎sprawy‎ ‎najważniejsze:‎ ‎wysianie‎ ‎pomocy‎ ‎powstaniu‎ ‎wielkopolskiemu‎ ‎i‎ ‎obmyślenie sposobu‎ ‎stawienia‎ ‎przeszkody‎ ‎w‎ ‎połączeniu‎ ‎się‎ ‎Moskali,‎ ‎wracających z‎ ‎pod‎ ‎Warszawy,‎ ‎z‎ ‎Moskalami‎ ‎działającymi‎ ‎na‎ ‎Litwie‎ ‎i‎ ‎Ukrainie. - W‎ ‎samą‎ ‎porę‎ ‎wybuchło‎ ‎powstanie‎ ‎wielkopolskie‎ ‎w‎ ‎pruskim‎ ‎zaborze. Przygotowywał‎ ‎je‎ ‎kasztelan‎ ‎kujawski,‎ ‎Mniewski.‎ ‎-‎ ‎Dnia‎ ‎21‎ ‎sierpnia ogłosili‎ ‎akt‎ ‎powstania‎ ‎obywatele‎ ‎województwa‎ ‎poznańskiego;‎ ‎nazajutrz‎ ‎wybuchło‎ ‎powstanie‎ ‎w‎ ‎województwie‎ ‎kaliskiem‎ ‎i‎ ‎brzesko-kujawskiem.‎ ‎Tegoż‎ ‎dnia‎ ‎uderzył‎ ‎Mniewski‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎garstki‎ ‎powstańców‎ ‎na‎ ‎załogę‎ ‎pruską‎ ‎w‎ ‎Brześciu,‎ ‎a‎ ‎zniósłszy‎ ‎ją,‎ ‎pociągnął‎ ‎na Włocławek,‎ ‎gdzie‎ ‎z‎ ‎pomocą‎ ‎sług‎ ‎z‎ ‎kollegiaty‎ ‎odniósł‎ ‎podobne‎ ‎zwycięztwo;‎ ‎poczem‎ ‎zdobył‎ ‎na‎ ‎Wiśle‎ ‎galary‎ ‎pruskie,‎ ‎o‎ ‎czem‎ ‎wspomnieliśmy‎ ‎już‎ ‎powyżej.‎ ‎W‎ ‎tymże‎ ‎samym‎ ‎dniu‎ ‎wybuchło‎ ‎także‎ ‎po wstanie‎ ‎w‎ ‎Gnieźnie;‎ ‎nieco‎ ‎później:‎ ‎w‎ ‎Kaliszu,‎ ‎w‎ ‎Łęczyckiem,‎ ‎Sieradzkiem,‎ ‎Gostyńskiem‎ ‎i‎ ‎Wieluńskiem.‎ ‎W‎ ‎krótkim‎ ‎czasie‎ ‎rozszerzyło się‎ ‎powstanie‎ ‎po‎ ‎całej‎ ‎Wielkopolsce,‎ ‎a‎ ‎Mniewski‎ ‎opanował‎ ‎Nieszawę i‎ ‎spędził‎ ‎Prusaków‎ ‎z‎ ‎prawego‎ ‎brzegu‎ ‎Wisły.‎ ‎Wiadomości‎ ‎o‎ ‎wzmagającym‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎dniem‎ ‎każdym‎ ‎ruchu‎ ‎wielkopolskim‎ ‎zaniepokoiły‎ ‎króla pruskiego,‎ ‎pod‎ ‎Warszawą‎ ‎będącego,‎ ‎i‎ ‎przyczyniły‎ ‎się‎ ‎głównie‎ ‎do‎ ‎tego, że‎ ‎zaniechał‎ ‎dalszego‎ ‎oblężenia.‎ ‎-‎ ‎Powstanie‎ ‎wielkopolskie‎ ‎me‎ ‎posiadało‎ ‎wojska‎ ‎regularnego‎ ‎i‎ ‎domagało‎ ‎się‎ ‎u‎ ‎Naczelnika‎ ‎pomocy. Kościuszko‎ ‎wysłał‎ ‎też‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎9‎ ‎września‎ ‎jenerała‎ ‎Henryka‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎1000‎ ‎jazdy,‎ ‎1000‎ ‎piechoty,‎ ‎100‎ ‎strzelców‎ ‎i‎ ‎10 dział‎ ‎do‎ ‎Wielkopolski‎ ‎i‎ ‎dodał‎ ‎mu‎ ‎do‎ ‎towarzystwa‎ ‎Madalińskiego z ‎oddziałem‎ ‎obejmującym‎ ‎600‎ ‎koni;‎ ‎na‎ ‎komisarza‎ ‎wojennego przeznaczył‎ ‎Józefa‎ ‎Wybickiego.‎ ‎Po‎ ‎czterech‎ ‎dniach‎ ‎zniósł‎ ‎już‎ ‎Dąbrowski‎ ‎posterunki‎ ‎pruskie‎ ‎w‎ ‎Kamionnie,‎ ‎zabrał‎ ‎80‎ ‎ludzi‎ ‎do‎ ‎niewoli‎ ‎i‎ ‎wzmocnił‎ ‎oddział‎ ‎swój‎ ‎400‎ ‎piechoty‎ ‎z‎ ‎regimentu‎ ‎pierwszego. Był‎ ‎to‎ ‎początek‎ ‎nadzwyczaj‎ ‎pomyślnego‎ ‎przebiegu‎ ‎dalszej‎ ‎wyprawy. Na‎ ‎dniu‎ ‎20‎ ‎września‎ ‎połączył‎ ‎się‎ ‎Dąbrowski‎ ‎z‎ ‎kilkoma‎ ‎oddziałami powstania‎ ‎wielkopolskiego‎ ‎pod‎ ‎Kołem,‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎24‎ ‎września‎ ‎obozem pod‎ ‎Słupcą.‎ ‎Tu‎ ‎przybyła‎ ‎do‎ ‎niego‎ ‎reszta‎ ‎oddziałów‎ ‎wielkopolskich, tak‎ ‎że‎ ‎cała‎ ‎armia‎ ‎jego‎ ‎wynosiła‎ ‎4000‎ ‎ludzi.‎ ‎Zorganizowawszy‎ ‎nieco swój‎ ‎korpus,‎ ‎wyruszył‎ ‎Dąbrowski‎ ‎26‎ ‎września‎ ‎trzema‎ ‎kolumnami‎ ‎ku Gnieznu.‎ ‎-‎ ‎W‎ ‎Inowrocławiu‎ ‎stał‎ ‎ze‎ ‎silnym‎ ‎oddziałem‎ ‎pułkownik‎ ‎pruski Szekuli;‎ ‎Dąbrowskiemu‎ ‎wypadało‎ ‎uderzyć‎ ‎na‎ ‎niego,‎ ‎aby‎ ‎oczyścić sobie‎ ‎prawe‎ ‎skrzydło‎ ‎i‎ ‎otworzyć‎ ‎komunikacyą‎ ‎z‎ ‎Warszawą.‎ ‎Ułatwił mu‎ ‎wykonanie‎ ‎zadania‎ ‎tego‎ ‎Szekuli‎ ‎sam;‎ ‎dowiedziawszy‎ ‎się‎ ‎bowiem, że‎ ‎Dąbrowski‎ ‎nadciąga‎ ‎ku‎ ‎Gnieznu,‎ ‎opuścił‎ ‎Inowrocław‎ ‎i‎ ‎wyszedł mu‎ ‎naprzeciw.‎ ‎W‎ ‎Gnieźnie‎ ‎stanął‎ ‎Dąbrowski‎ ‎27‎ ‎września,‎ ‎ztąd wyruszył‎ ‎w‎ ‎dalszy‎ ‎pochód‎ ‎i‎ ‎przybył‎ ‎29‎ ‎do‎ ‎Łabiszyna‎ ‎dokąd‎ ‎zbliżył się‎ ‎również‎ ‎i‎ ‎Szekuli.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎przyszło‎ ‎do‎ ‎usilnej‎ ‎utarczki.‎ ‎O‎ ‎północy‎ ‎zaatakowały‎ ‎wojska‎ ‎pruskie‎ ‎obóz‎ ‎Dąbrowskiego;‎ ‎po‎ ‎żwawej potyczce‎ ‎musiały‎ ‎się‎ ‎przecież‎ ‎cofnąć,‎ ‎z‎ ‎dość‎ ‎znacznemi‎ ‎stratami. Szekuli‎ ‎nie‎ ‎wrócił‎ ‎już‎ ‎do‎ ‎Inowrocławia,‎ ‎ale‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎Bydgoszcz. Przez‎ ‎dwa‎ ‎dni‎ ‎odpoczywał‎ ‎Dąbrowski‎ ‎w‎ ‎Łabiszynie,‎ ‎przeznaczywszy czas‎ ‎ten‎ ‎na‎ ‎organizacyą‎ ‎swej‎ ‎armii,‎ ‎poczem‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎1‎ ‎października o‎ ‎8‎ ‎wieczorem‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎za‎ ‎Szekulim‎ ‎do‎ ‎Bydgoszczy,‎ ‎gdzie‎ ‎staną nazajutrz‎ ‎rano.‎ ‎

Ustawiwszy‎ ‎tu‎ ‎wojsko‎ ‎swe‎ ‎do‎ ‎boju‎ ‎i‎ ‎wystrzeliwszy‎ ‎kilka‎ ‎razy z ‎armat,‎ ‎wysłał‎ ‎Dąbrowski‎ ‎adjutanta‎ ‎swego,‎ ‎Zabłockiego,‎ ‎do‎ ‎Szekulego‎ ‎z‎ ‎wezwaniem, aby‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎wojskiem‎ ‎swem‎ ‎i‎ ‎z‎ ‎miastem‎ ‎poddał Pułkownik‎ ‎pruski‎ ‎przyjął‎ ‎posła‎ ‎nader‎ ‎cierpko;‎ ‎Dąbrowski‎ ‎przypuścił w‎ ‎skutek‎ ‎tego‎ ‎szturm‎ ‎do‎ ‎miasta.‎ ‎Po‎ ‎krótkiej‎ ‎ale‎ ‎zaciętej‎ ‎o‎ ‎ironu poddało‎ ‎się‎ ‎miasto;‎ ‎Szekuli‎ ‎raniony‎ ‎kulą ‎armatnią‎ ‎upadł‎ ‎i‎ ‎leżą‎ł ‎na bruku‎ ‎ulicy,‎ ‎gdy‎ ‎wojsko‎ ‎polskie‎ ‎wchodziło‎ ‎do‎ ‎miasta,‎ ‎W‎ ‎takim stanie‎ ‎wzięto‎ ‎go‎ ‎do‎ ‎niewoli;‎ ‎Dąbrowski‎ ‎przebaczył‎ ‎mu‎ ‎szorstkie obejście‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎jego‎ ‎adjutantem,‎ ‎otoczył‎ ‎go‎ ‎najstaranniejszą‎ ‎opieką, mimo‎ ‎to‎ ‎umarł‎ ‎pułkownik‎ ‎z‎ ‎odniesionej‎ ‎rany‎ ‎czwartego‎ ‎dnia. 

Tego‎ ‎samego‎ ‎dnia‎ ‎wysłał‎ ‎Dąbrowski‎ ‎majora‎ ‎Molskiego‎ ‎z‎ ‎raportem ‎do‎ ‎Kościuszki,‎ ‎w‎ ‎którym‎ ‎doniósł‎ ‎mu‎ ‎o‎ ‎wzięciu‎ ‎Bydgoszczy i‎ ‎prosił‎ ‎go‎ ‎zarazem‎ ‎o‎ ‎nadesłanie‎ ‎posiłków‎ ‎w‎ ‎piechocie‎ ‎i‎ ‎kilku armatach.‎ ‎Zaopatrzywszy‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎Bydgoszczy‎ ‎w‎ ‎broń‎ ‎zdobytą,‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎Dąbrowski‎ ‎pod‎ ‎Toruń,‎ ‎aby‎ ‎go‎ ‎zdobyć;‎ ‎zastał‎ ‎tu‎ ‎przecież‎ ‎świeżo‎ ‎nadeszłe‎ ‎posiłki‎ ‎pruskie,‎ ‎wskutek‎ ‎czego‎ ‎od‎ ‎zamiaru‎ ‎swego‎ ‎minia odstąpić.‎ ‎Dąbrowski‎ ‎cofnął‎ ‎się‎ ‎napowrót‎ ‎do‎ ‎Bydgoszczy,‎ ‎tymczasem nadeszłe‎ ‎po‎ ‎drodze‎ ‎smutne‎ ‎wiadomości‎ ‎z‎ ‎Warszawy‎ ‎odebrały‎ ‎mu wszelką‎ ‎nadzieję‎ ‎otrzymania‎ ‎upragnionych‎ ‎posiłków.‎ ‎Ponieważ‎ ‎tak jenerał‎ ‎pruski‎ ‎Szweryn, ‎jako‎ ‎i‎ ‎garnizon‎ ‎toruński,‎ ‎wzmocniony‎ ‎korpusem‎ ‎jenerała‎ ‎Ledywarego,‎ ‎zagrażali‎ ‎jego‎ ‎korpusowi,‎ ‎uznał Dąbrowski‎ ‎odwrót‎ ‎spieszny‎ ‎za‎ ‎konieczny,‎ ‎zanimby‎ ‎jeszcze‎ ‎nieprzyjaciel zdołał‎ ‎połączyć‎ ‎rozproszone‎ ‎siły.‎ ‎-‎ ‎Cofały‎ ‎się‎ ‎więc‎ ‎wojska‎ ‎polskie na‎ ‎Kaczkowo‎ ‎i‎ ‎Gniewkowo,‎ ‎gdzie‎ ‎w‎ ‎pochodzie‎ ‎tym‎ ‎doszła‎ ‎je‎ ‎smutna wieść‎ ‎o‎ ‎klęsce‎ ‎pod‎ ‎Maciejowicami. 

Wspomnieliśmy‎ ‎powyżej,‎ ‎że‎ ‎drugą‎ ‎ważną‎ ‎sprawą‎ ‎było‎ ‎dla‎ ‎Kościuszki,‎ ‎po‎ ‎zniesieniu‎ ‎oblężenia‎ ‎Warszawy,‎ ‎niedopuszczenie‎ ‎połączenia się‎ ‎wojsk‎ ‎rosyjskich,‎ ‎wracających‎ ‎z‎ ‎pod‎ ‎stolicy,‎ ‎z‎ ‎wojskami‎ ‎rosyjskiemi‎ ‎załogującemi‎ ‎na‎ ‎Litwie.‎ ‎Sprawa‎ ‎ta‎ ‎była‎ ‎tem‎ ‎ważniejszą,‎ ‎że z‎ ‎Litwy‎ ‎dochodziły‎ ‎go‎ ‎niepomyślne‎ ‎wiadomości.‎ ‎Po‎ ‎odebraniu‎ ‎naczelnej‎ ‎komendy‎ ‎nad‎ ‎siłą‎ ‎zbrojną‎ ‎litewską‎ ‎Jasińskiemu,‎ ‎a‎ ‎oddaniu jej‎ ‎Michałowi‎ ‎Wielhorskiemu,‎ ‎poczęły‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎Litwie‎ ‎niepowodzenia. Wielhorski‎ ‎zastał‎ ‎wojsko‎ ‎litewskie‎ ‎w‎ ‎stanie‎ ‎opłakanym;‎ ‎nie‎ ‎posiadając‎ ‎odpowiedniej‎ ‎energii,‎ ‎nie‎ ‎umiał‎ ‎na‎ ‎zapobieżenie‎ ‎złego‎ ‎nic‎ ‎uczynić;‎ ‎-‎ ‎w‎ ‎raportach‎ ‎swych‎ ‎przesyłanych‎ ‎Naczelnikowi‎ ‎skarżył ‎się tylko‎ ‎bezustannie.‎ ‎Był‎ ‎to‎ ‎żołnierz‎ ‎dobry,‎ ‎ale‎ ‎na‎ ‎wojnę‎ ‎regularną, w‎ ‎stosunkach,‎ ‎w‎ ‎jakie‎ ‎wszedł,‎ ‎okazał‎ ‎się‎ ‎wodzem‎ ‎niedołężnym.‎ ‎Gdy Moskale‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎19‎ ‎lipca‎ ‎przypuścili‎ ‎szturm‎ ‎do‎ ‎Wilna,‎ ‎była‎ ‎w‎ ‎niem garstka‎ ‎wojsk‎ ‎polskich‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎jenerała‎ ‎Grabowskiego i‎ ‎majora‎ ‎Mejera.‎ ‎Tak‎ ‎wojsko‎ ‎jako‎ ‎i‎ ‎mieszczanie‎ ‎bronili‎ ‎się‎ ‎zacięcie, -‎ ‎walka‎ ‎z‎ ‎przeważającemi‎ ‎siłami‎ ‎rosyjskiemi‎ ‎była‎ ‎olbrzymią,‎ ‎trwa‎ ‎a przez‎ ‎dwa‎ ‎dni.‎ ‎-‎ ‎Wielhorski,‎ ‎w‎ ‎pobliżu‎ ‎znajdując‎ ‎się‎ ‎ze‎ ‎swym‎ korpusem,‎ ‎podążał‎ ‎leniwo‎ ‎z‎ ‎odsieczą,‎ ‎i‎ ‎tylko‎ ‎na‎ ‎silne‎ ‎nalegania‎ ‎oficerów zdecydował‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎wysłania‎ ‎oblężonym‎ ‎pomocy,‎ ‎która‎ ‎w‎ ‎ostatecznej już‎ ‎nadeszła‎ ‎chwili.‎ ‎ 

Sam‎ ‎widząc,‎ ‎że‎ ‎do‎ ‎spełnienia‎ ‎powierzonego‎ ‎mu‎ ‎zadania‎ ‎jest‎ ‎za słabym,‎ ‎zażądał‎ ‎Wielhorski‎ ‎po‎ ‎krótkim‎ ‎czasie‎ ‎zwolnienia‎ ‎z‎ ‎nałożonych‎ ‎nań‎ ‎obowiązków.‎ ‎Kościuszko‎ ‎uczynił‎ ‎prośbie‎ ‎jego‎‎ ‎zadość i‎ ‎posłał‎ ‎w‎ ‎miejsce‎ ‎jego‎ ‎Mokronowskiego,‎ ‎a‎ ‎do‎ ‎czasu‎ ‎przybycia‎ ‎jego oddał‎ ‎komendę‎ ‎Chlewińskiemu.‎ ‎Mokronowski‎ ‎me‎ ‎dojechał‎ ‎do Wilna,‎ ‎gdyż‎ ‎już‎ ‎poprzednio‎ ‎zdobyli‎ ‎je‎ ‎Moskale.‎ ‎Dnia‎ ‎9‎ ‎sierpnia objął‎ ‎naczelne‎ ‎dowództwo‎ ‎Chlewiński,‎ ‎a‎ ‎11‎ ‎z‎ ‎rana‎ ‎opanowali‎ ‎Mo skale‎ ‎góry‎ ‎otaczające‎ ‎Wilno‎ ‎i‎ ‎rozpoczęli‎ ‎straszliwą‎ ‎kanonadę,‎ ‎nazajutrz‎ ‎otworzyło‎ ‎miasto‎ ‎nieprzyjacielowi‎ ‎bramy.

Wiadomość‎ ‎o‎ ‎klęsce‎ ‎tej‎ ‎zaniepokoiła‎ ‎wielce‎ ‎Kościuszkę‎ ‎Moskale‎ ‎bowiem,‎ ‎mając‎ ‎w‎ ‎ręku‎ ‎Wilno,‎ ‎mogli‎ ‎skupić‎ ‎swe‎ ‎siły,‎ ‎a ‎znosząc‎ ‎jeden‎ ‎po‎ ‎drugim‎ ‎oddziały‎ ‎powstańcze,‎ ‎łatwą‎ ‎było‎ ‎dla‎ ‎nich rzeczą‎ ‎zapanować‎ ‎nad‎ ‎prawym‎ ‎brzegiem‎ ‎Wisły.‎ ‎Od‎ ‎chwili‎ też wzięcia‎ ‎Wilna‎ ‎pokazuje‎ ‎się‎ ‎nieład‎ ‎i‎ ‎brak‎ ‎jednolitego‎ ‎planu‎ ‎w‎ ‎działaniach‎ ‎oddziałów‎ ‎polskich‎ ‎litewskich.‎ ‎Sierakowski,‎ ‎którego‎ ‎Kościuszko‎ ‎wysłał‎ ‎był‎ ‎na‎ ‎Litwę‎ ‎z‎ ‎początkiem‎ ‎oblężenia‎ ‎Warszawy,‎ ‎obozował‎ ‎pod‎ ‎Brześciem,‎ ‎obserwując‎ ‎jenerała‎ ‎moskiewskiego‎ ‎Derfeldena; doniósł‎ ‎on‎ ‎Naczelnikowi,‎ ‎że‎ ‎przemagającej‎ ‎sile‎ ‎oprzeć‎ ‎się‎ ‎nie‎ ‎zdoła; wysłano‎ ‎mu‎ ‎z‎ ‎pomocą‎ ‎Kniaziewicza.‎ ‎-‎ ‎Jeden‎ ‎oddział‎ ‎litewski‎ ‎stał na‎ ‎Żmudzi‎ ‎i‎ ‎docierał‎ ‎aż‎ ‎do‎ ‎Kurlandyi,‎ ‎ale‎ ‎gdy‎ ‎po‎ ‎wzięciu‎ ‎Wilna Chlewiński‎ ‎cofnął‎ ‎się‎ ‎ku‎ ‎Kownu,‎ ‎poczęły‎ ‎się‎ ‎cofać‎ ‎za‎ ‎nim‎ ‎wszystkie korpusy.‎ ‎Stefan‎ ‎Grabowski‎ ‎zapędził‎ ‎się‎ ‎nad‎ ‎Berezynę,‎ ‎aby‎ ‎tam wywołać‎ ‎powstanie‎ ‎na‎ ‎tyłach‎ ‎Moskali,‎ ‎ale‎ ‎obskoczony‎ ‎wojskiem rosyjskiem‎ ‎musiał‎ ‎się‎ ‎poddać.‎ ‎Również‎ ‎nie‎ ‎udała‎ ‎się‎ ‎Michałowi Ogińskiemu‎ ‎wyprawa‎ ‎do‎ ‎Inflant.‎ ‎Reszta‎ ‎wojsk‎ ‎litewskich,‎ ‎rozdrobniona‎ ‎na‎ ‎małe‎ ‎oddziały,‎ ‎zajmowała‎ ‎takie‎ ‎stanowiska,‎ ‎w‎ ‎których‎ ‎nie było‎ ‎wroga. 

Zrozumieć‎ ‎łatwo,‎ ‎że‎ ‎w‎ ‎takiem‎ ‎położeniu‎ ‎rzeczy‎ ‎chodziło‎ ‎Kościuszce‎ ‎bardzo‎ ‎o‎ ‎to,‎ ‎aby‎ ‎Moskale,‎ ‎cofający‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎pod‎ ‎Warszawy, nie‎ ‎dotarli‎ ‎do‎ ‎Litwy,‎ ‎co‎ ‎przyczyniłoby‎ ‎jeszcze‎ ‎bardziej‎ ‎niebezpieczeństwa.‎ ‎Wysłał‎ ‎więc‎ ‎korpus‎ ‎czterotysięczny‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎księcia Adama‎ ‎Ponińskiego‎ ‎nad‎ ‎Wisłę,‎ ‎aby‎ ‎bronił‎ ‎przeprawy‎ ‎jenerałowi rosyjskiemu,‎ ‎Fersenowi.‎ ‎-‎ ‎Pragnąc‎ ‎zaś‎ ‎naocznie‎ ‎przekonać‎ ‎się o ‎stanie‎ ‎korpusu‎ ‎Sierakowskiego,‎ ‎oddał‎ ‎zastępstwo‎ ‎naczelnego‎ ‎dowództwa‎ ‎Zajączkowi‎ ‎i‎ ‎wyruszył‎ ‎ku‎ ‎Brześciowi.‎ ‎Zaledwie‎ ‎jednak wyjechał‎ ‎z‎ ‎Warszawy,‎ ‎doszła‎ ‎go‎ ‎smutna‎ ‎wiadomość:‎ ‎że‎ ‎Sierakowski stoczył‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎17‎ ‎września‎ ‎nieszczęśliwą‎ ‎bitwę‎ ‎z‎ ‎Derfeldenem‎ ‎pod Krupczycami‎ ‎i‎ ‎że‎ ‎poniósłszy‎ ‎znaczne‎ ‎straty,‎ ‎cofnąć‎ ‎się‎ ‎musiał‎ ‎ku Brześciowi,‎ ‎że‎ ‎zaledwie‎ ‎tu‎ ‎stanął,‎ ‎uderzył‎ ‎na‎ ‎niego‎ ‎dnia‎ ‎19‎ ‎września jenerał‎ ‎Suworów,‎ ‎a‎ ‎napad‎ ‎ten‎ ‎był‎ ‎tak‎ ‎niespodziany‎ ‎i‎ ‎gwałtowny,‎ ‎iż przerażone‎ ‎wojsko‎ ‎Sierakowskiego‎ ‎poszło‎ ‎w‎ ‎rozsypkę,‎ ‎przyczem‎ ‎zabrali‎ ‎Moskale‎ ‎niemal‎ ‎wszystkie‎ ‎armaty‎ ‎polskie,‎ ‎i‎ ‎wzięli‎ ‎wiele‎ ‎ludzi do‎ ‎niewoli.‎ ‎

Wiadomość‎ ‎ta‎ ‎nieszczęśliwa‎ ‎przeraziła‎ ‎Kościuszkę,‎ ‎ale‎ ‎me‎ ‎pozbawiła‎ ‎go‎ ‎nadzieji‎ ‎powetowania‎ ‎szkody.‎ ‎Rozkazał‎ ‎natychmiast Zajączkowi‎ ‎wysłać‎ ‎z‎ ‎pod‎ ‎Warszawy‎ ‎najlepsze‎ ‎regimenta‎ ‎z‎ ‎pomocą Sierakowskiemu‎ ‎i‎ ‎obmyślił‎ ‎nowy‎ ‎plan‎ ‎działania,‎ ‎odpowiedni‎ ‎do‎ ‎zmian ostatnich,‎ ‎jakie‎ ‎zaszły‎ ‎na‎ ‎teatrze‎ ‎wojny.‎ ‎Zwycięztwo‎ ‎Suworowa,‎ ‎odniesione‎ ‎nad‎ ‎Sierakowskim,‎ ‎pogorszyło‎ ‎wielce‎ ‎i‎ ‎tak‎ ‎już‎ ‎niepomyślny stan‎ ‎rzeczy‎ ‎na‎ ‎Litwie;‎ ‎-‎ ‎Kościuszko‎ ‎postanowił‎ ‎więc‎ ‎zgromadzić wszystkie‎ ‎siły‎ ‎wojsk‎ ‎litewskich‎ ‎pod‎ ‎Grodno,‎ ‎posunąć‎ ‎je‎ ‎pod‎ ‎Brześć i‎ ‎uderzyć‎ ‎z‎ ‎tyłu‎ ‎na‎ ‎Suworowa,‎ ‎który‎ ‎tam‎ ‎obozował,‎ ‎a‎ ‎sam‎ ‎ze‎ ‎wzmocnionym‎ ‎oddziałem‎ ‎Sierakowskiego‎ ‎zaatakować‎ ‎go‎ ‎z‎ ‎przodu.‎ ‎‎Kościuszko‎ ‎zamyślał‎ ‎w‎ ‎ten‎ ‎sposób‎ ‎pomścić‎ ‎klęskę‎ ‎zadaną‎ ‎Sierakowskiemu, i‎ ‎wstrzymać‎ ‎Suworowa‎ ‎w‎ ‎dalszym‎ ‎pochodzie‎ ‎ku‎ ‎Warszawie,‎ ‎gdy nowy‎ ‎wypadek‎ ‎wywrócił‎ ‎plan‎ ‎ten‎ ‎powzięty‎ ‎i‎ ‎nadał‎ ‎całej‎ ‎walce kierunek‎ ‎zupełnie‎ ‎inny,‎ ‎a‎ ‎dla‎ ‎sprawy‎ ‎naszej‎ ‎narodowej‎ ‎jak‎ ‎najnieszczęśliwszy. 

Książe‎ ‎Adam‎ ‎Poniński‎ ‎nie‎ ‎zdołał‎ ‎spełnić‎ ‎zadania,‎ ‎w‎ ‎jakiem go‎ ‎Kościuszko‎ ‎wysłał‎ ‎nad‎ ‎Wisłę‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎6‎ ‎października‎ ‎doniósł Naczelnikowi,‎ ‎że‎ ‎Fersen‎ ‎przeprawił‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎rzekę‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎na‎ ‎drugim‎ ‎jej‎ ‎brzegu.‎ ‎-‎ ‎Wypadek‎ ‎ten‎ ‎zmusił‎ ‎Kościuszkę‎ ‎do‎ ‎zmiany‎ ‎planu dalszych‎ ‎czynności;‎ ‎mając‎ ‎Fersena‎ ‎po‎ ‎za‎ ‎sobą,‎ ‎nie‎ ‎mógł‎ ‎już‎ ‎myśleć o‎ ‎uderzeniu‎ ‎na‎ ‎Suworowa,‎ ‎ale‎ ‎wypadało‎ ‎mu‎ ‎poprzednio‎ ‎wydać‎ ‎bitwę Fersenowi,‎ ‎aby‎ ‎go‎ ‎znieść,‎ ‎zanim‎ ‎oba‎ ‎korpusy‎ ‎nieprzyjacielskie‎ ‎zdążą się‎ ‎połączyć.‎ ‎W‎ ‎obec‎ ‎słabych‎ ‎sił‎ ‎Sierakowskiego,‎ ‎których‎ ‎do‎ ‎przeprowadzenia‎ ‎pomysłu‎ ‎tego‎ ‎mógł‎ ‎jedynie‎ ‎użyć,‎ ‎był‎ ‎to‎ ‎krok‎ ‎nader śmiały,‎ ‎rozpaczliwy‎ ‎niemal,‎ ‎ale‎ ‎konieczny.‎ ‎W‎ ‎tym‎ ‎celu‎ ‎wydał‎ ‎rozkaz Kniaziewiczowi,‎ ‎aby‎ ‎podążał‎ ‎do‎ ‎Okrzei‎ ‎z‎ ‎3,000‎ ‎ludzi,‎ ‎to‎ ‎samo‎ ‎uczynić polecił‎ ‎Sierakowskiemu‎ ‎i‎ ‎Kamińskiemu.‎ ‎Oprócz‎ ‎tego‎ ‎wysłał‎ ‎jeszcze z‎ ‎pod‎ ‎Warszawy‎ ‎dwa‎ ‎regimenta‎ ‎piesze‎ ‎i‎ ‎kilka‎ ‎dział‎ ‎ku‎ ‎wzmocnieniu Sierakowskiego;‎ ‎sam‎ ‎zaś‎ ‎udał‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎jego‎ ‎obozu‎ ‎dnia‎ ‎6‎ ‎października w‎ ‎towarzystwie‎ ‎Niemcewicza.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎udała‎ ‎się‎ ‎armia‎ ‎Sierakowskiego‎ ‎pod‎ ‎Korytnicę,‎ ‎gdzie‎ ‎od‎ ‎pojmanego‎ ‎oficera‎ ‎rosyjskiego‎ ‎do wiedział‎ ‎się‎ ‎Kościuszko,‎ ‎że‎ ‎nieprzyjaciel‎ ‎rozporządzał‎ ‎pod‎ ‎względem liczby‎ ‎wojska‎ ‎i‎ ‎dział‎ ‎niemal‎ ‎cztery‎ ‎razy‎ ‎większą‎ ‎siłą‎ ‎od‎ ‎wojsk‎ ‎polskich;‎ ‎tu‎ ‎przybył‎ ‎także‎ ‎goniec‎ ‎od‎ ‎Dąbrowskiego,‎ ‎major‎ ‎Molski,‎ ‎z‎ ‎do niesieniem‎ ‎o‎ ‎wcięciu‎ ‎Bydgoszczy.‎ ‎Dnia‎ ‎9‎ ‎października‎ ‎nadeszły z‎ ‎rana‎ ‎regimenta‎ ‎piesze‎ ‎z‎ ‎pod‎ ‎Warszawy‎ ‎pod‎ ‎dowództwem‎ ‎pułkownika‎ ‎Krzyckiego‎ ‎i‎ ‎połączyły‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎korpusem‎ ‎Sierakowskiego.‎ ‎O‎ ‎godzinie‎ ‎5‎ ‎wieczorem‎ ‎ściągnęły‎ ‎się‎ ‎wszystkie‎ ‎siły‎ ‎pod‎ ‎Maciejowice. 

Po‎ ‎stronie‎ ‎polskiej‎ ‎wiedziano,‎ ‎że‎ ‎się‎ ‎zbliża‎ ‎stanowcza‎ ‎chwila, od‎ ‎rana‎ ‎już‎ ‎bowiem‎ ‎ujrzano‎ ‎w‎ ‎pobliżu‎ ‎wojsko‎ ‎nieprzyjacielskie;‎ ‎lubo siły‎ ‎Fersena‎ ‎były‎ ‎znacznie‎ ‎liczniejsze,‎ ‎nie‎ ‎tracił‎ ‎przecież‎ ‎Kościuszko dobrej‎ ‎myśli‎ ‎i‎ ‎z‎ ‎otuchą‎ ‎największą‎ ‎zabrał‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎stoczenia‎ ‎olbrzymiej‎ ‎walki.‎ ‎Umyślił‎ ‎zacząć‎ ‎bitwę‎ ‎korpusem‎ ‎Sierakowskiego,‎ ‎a‎ ‎dopiero wśród‎ ‎niej‎ ‎miał‎ ‎nadciągnąć‎ ‎książę‎ ‎Poniński‎ ‎ze‎ ‎swym oddziałem,‎ ‎który‎ ‎obozował‎ ‎o‎ ‎trzy‎ ‎mile‎ ‎od‎ ‎Maciejowic;‎ ‎w‎ ‎ten‎ ‎sposób‎ ‎musiał‎ ‎nieprzyjaciel,‎ ‎dostać‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎dwa‎ ‎ognie,‎ ‎a‎ ‎zwycięztwo‎ ‎po winno‎ ‎było‎ ‎według‎ ‎wszelkich‎ ‎przypuszczeń‎ ‎wypaść‎ ‎na‎ ‎stronę‎ ‎wojsk polskich.‎ ‎W‎ ‎skutek‎ ‎planu‎ ‎tego‎ ‎ustawił‎ ‎Kościuszko‎ ‎armię‎ ‎swoją w‎ ‎odpowiedni‎ ‎sposób;‎ ‎odsłoniwszy‎ ‎lewe‎ ‎skrzydło,‎ ‎zostawił‎ ‎miejsce‎ ‎próżne dla‎ ‎Moskali,‎ ‎którzy‎ ‎w‎ ‎niem‎ ‎stanąwszy,‎ ‎mieli‎ ‎być‎ ‎wzięci‎ ‎z‎ ‎boku‎ ‎przez Ponińskiego,‎ ‎dla‎ ‎którego‎ ‎usypano‎ ‎baterye. 

Maciejowice,‎ ‎naówczas‎ ‎wieś,‎ ‎a‎ ‎dziś‎ ‎licha‎ ‎mieścina,‎ ‎leży‎ ‎nizko położona‎ ‎o‎ ‎pół‎ ‎mili‎ ‎od‎ ‎Wisły;‎ ‎w‎ ‎małej‎ ‎odległości‎ ‎od‎ ‎niej‎ ‎rozkłada się‎ ‎wzniesiona‎ ‎równina.‎ ‎Z‎ ‎tej‎ ‎prowadzi‎ ‎na‎ ‎przodzie‎ ‎pochyłość‎ ‎ku grobli;‎ ‎po‎ ‎prawej‎ ‎ręce‎ ‎płynie‎ ‎rzeczka‎ ‎Okszeja,‎ ‎po‎ ‎lewej‎ ‎stronie‎ ‎otaczały‎ ‎równinę‎ ‎błota‎ ‎i‎ ‎zarośla.‎ ‎Na‎ ‎wyniesionej‎ ‎tej‎ ‎równinie‎ ‎skupiły się‎ ‎wojska‎ ‎polskie.‎ ‎Przystępu‎ ‎do‎ ‎grobli‎ ‎broniła‎ ‎usypana‎ ‎baterya, zasłoniona‎ ‎pułkiem‎ ‎strzelców‎ ‎i‎ ‎regimentem‎ ‎Działyńskiego‎ ‎pod‎ ‎rozkazami‎ ‎Sierakowskiego.‎ ‎Resztę‎ ‎zaokrąglenia‎ ‎dopełniła‎ ‎piechota,‎ ‎brygada‎ ‎konna‎ ‎Kopcia,‎ ‎ułani‎ ‎Kamińskiego,‎ ‎dwa‎ ‎szwadrony‎ ‎milicyi‎ województwa‎ ‎Brzeskiego;‎ ‎-‎ ‎wszystko‎ ‎to‎ ‎stało‎ ‎pod‎ ‎komendą‎ ‎jenerała Kniaziewicza. 

Kościuszko,‎ ‎pragnąc‎ ‎miejsce‎ ‎to,‎ ‎z‎ ‎natury‎ ‎już‎ ‎dość‎ ‎obronne, wzmocnić‎ ‎jeszcze‎ ‎więcej,‎ ‎kazał‎ ‎sypać‎ ‎szańce;‎ ‎przez‎ ‎całą‎ ‎noc‎ ‎stało wszystko‎ ‎wojsko‎ ‎pod‎ ‎bronią,‎ ‎a‎ ‎czaty‎ ‎podwojono.‎ ‎-‎ ‎Dzień‎ ‎10‎ ‎października,‎ ‎w‎ ‎którym‎ ‎odbyła‎ ‎się‎ ‎nieszczęsna‎ ‎dla‎ ‎nas 

Bitwa‎ ‎pod‎ ‎Maciejowicami, 

poprzedzała‎ ‎noc‎ ‎ciemna‎ ‎i‎ ‎ponura.‎ ‎Powietrze‎ ‎było‎ ‎dżdżyste‎ ‎i‎ ‎chłodne; miejsca‎ ‎niskie‎ ‎rozmokłe‎ ‎jesiennemu‎ ‎szarugami.‎ ‎Po‎ ‎obu‎ ‎stronach wojsk‎ ‎migały‎ ‎tu‎ ‎i‎ ‎owdzie‎ ‎słabe‎ ‎ognie‎ ‎obozowe,‎ ‎-‎ ‎na‎ ‎pozór‎ ‎zdawało‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎wszystko‎ ‎spoczywa‎ ‎w‎ ‎głębokim‎ ‎śnie‎ ‎pogrążone,‎ ‎tym czasem‎ ‎było‎ ‎inaczej.‎ ‎Wczesnym‎ ‎rankiem,‎ ‎o‎ ‎godzinie‎ ‎5,‎ ‎ozwał‎ ‎się huk‎ ‎wystrzału‎ ‎armatniego.‎ ‎Był‎ ‎to‎ ‎znak‎ ‎umówiony,‎ ‎którym‎ ‎jenerał rosyjski‎ ‎Denissow‎ ‎oznajmił‎ ‎Fersenowi,‎ ‎że‎ ‎obszedł‎ ‎lewe‎ ‎skrzydło‎ ‎polskie‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎w‎ ‎miejscu‎ ‎przeznaczonem‎ ‎dla‎ ‎Ponińskiego.‎ ‎-‎ ‎W‎ ‎tejże samej‎ ‎chwili‎ ‎ozwał‎ ‎się‎ ‎gwar‎ ‎wojenny;‎ ‎po‎ ‎obu‎ ‎stronach‎ ‎posłyszano komendy.‎ ‎Denissow‎ ‎natarł‎ ‎pierwszy,‎ ‎ale‎ ‎widząc,‎ ‎że‎ ‎wojsko‎ ‎polskie czeka‎ ‎przygotowane‎ ‎jego‎ ‎ataku,‎ ‎cofnął‎ ‎się.‎ ‎-‎ ‎Silniejszy‎ ‎szturm przypuścił‎ ‎Fersen‎ ‎do‎ ‎środka‎ ‎i‎ ‎prawego‎ ‎skrzydła‎ ‎polskiego.‎ ‎Bagnisty grunt‎ ‎utrudniał‎ ‎wojskom‎ ‎jego‎ ‎pochód‎ ‎i‎ ‎posuwały‎ ‎się‎ ‎tylko‎ ‎bardzo wolno;‎ ‎zaciągnione‎ ‎po‎ ‎deskach‎ ‎na‎ ‎bagna‎ ‎armaty‎ ‎moskiewskie‎ ‎ozwały się‎ ‎niebawem.‎ ‎Ogień‎ ‎ich‎ ‎przecież‎ ‎mało‎ ‎co‎ ‎szkodził,‎ ‎bo‎ ‎pociski‎ ‎prze chodziły‎ ‎po‎ ‎nad‎ ‎głowami‎ ‎Polaków‎ ‎i‎ ‎uderzały‎ ‎w‎ ‎wierzchołki‎ ‎drzew. Strasznego‎ ‎spustoszenia‎ ‎dokonywały‎ ‎natomiast‎ ‎w‎ ‎szeregach‎ ‎moskiewskich‎ ‎armaty‎ ‎polskie,‎ ‎któremi‎ ‎początkowo‎ ‎Kościuszko‎ ‎sam‎ ‎kierował. Żołnierze‎ ‎rosyjscy‎ ‎poczęli‎ ‎się‎ ‎chwiać,‎ ‎ale‎ ‎parci‎ ‎coraz‎ ‎nowszemi‎ ‎posiłkami,‎ ‎ponawiali‎ ‎atak.‎ ‎Już‎ ‎się‎ ‎przybliżyli‎ ‎do‎ ‎stóp‎ ‎wzgórza,‎ ‎które zajmowali‎ ‎Polacy,‎ ‎ale‎ ‎przyjęci‎ ‎gradem‎ ‎kul,‎ ‎musieli‎ ‎ustąpić.‎ ‎Początek‎ ‎ten‎ ‎bitwy‎ ‎zapowiadał‎ ‎się‎ ‎Polakom‎ ‎szczęśliwie,‎ ‎ale‎ ‎niestety, wkrótce‎ ‎nastąpić‎ ‎miała‎ ‎straszna‎ ‎zmiana. 

Moskale‎ ‎cztery‎ ‎razy‎ ‎silniejsi,‎ ‎ponawiali‎ ‎atak‎ ‎jeden‎ ‎po‎ ‎drugim i‎ ‎zbliżali‎ ‎się,‎ ‎mimo‎ ‎znacznych‎ ‎strat,‎ ‎coraz‎ ‎bardziej.‎ ‎Ogień‎ ‎ich‎ ‎począł‎ ‎razić‎ ‎coraz‎ ‎dotkliwiej;‎ ‎-‎ ‎grad‎ ‎kul‎ ‎i‎ ‎granatów,‎ ‎gwiżdżąc‎ ‎bez ustanku,‎ ‎siał‎ ‎okropne‎ ‎zniszczenie.‎ ‎Kościuszko,‎ ‎pod‎ ‎którym‎ ‎padły trzy‎ ‎konie,‎ ‎dosiadł‎ ‎czwartego‎ ‎i‎ ‎z‎ ‎wielką‎ ‎przytomnością‎ ‎umysłu‎ ‎stawał‎ ‎wszędzie,‎ ‎gdziekolwiek‎ ‎obecność‎ ‎jego‎ ‎najwięcej‎ ‎była‎ ‎potrzebną. Z‎ ‎wielkiem‎ ‎upragnieniem‎ ‎spoglądał‎ ‎w‎ ‎stronę,‎ ‎z‎ ‎której‎ ‎miały‎ ‎się pojawić‎ ‎posiłki,‎ ‎ale‎ ‎Ponińskiego‎ ‎nie było‎ ‎widać.‎ ‎W‎ ‎tem ‎zatętniała‎ ‎ziemia‎ ‎pod‎ ‎kopytami‎ ‎kawaleryi‎ ‎rosyjskiej,‎ ‎a‎ ‎wraz‎ ‎z‎ ‎nią‎ ‎stanął‎ ‎do boju‎ ‎doborowy‎ ‎pułk‎ ‎sybirskich‎ ‎grenadyerów.‎ ‎Moskale‎ ‎ponawiają szturm‎ ‎jeden‎ ‎po‎ ‎drugim.‎ ‎Ogień‎ ‎z‎ ‎ręcznej‎ ‎strzelby‎ ‎zmiata‎ ‎kupami  walczących.‎ ‎Ziemia‎ ‎okrywa‎ ‎się‎ ‎gęsto‎ ‎trupami.‎ ‎Polacy‎ ‎stoją‎ ‎jak mur,‎ ‎nie‎ ‎proszą‎ ‎o‎ ‎pardon‎ ‎i‎ ‎nie‎ ‎pozwalają‎ ‎się‎ ‎brać‎ ‎w‎ ‎niewolą; z‎ ‎równem‎ ‎męztwem‎ ‎nacierają‎ ‎Moskale.‎ ‎Jęk‎ ‎ranionych‎ ‎i‎ ‎konających‎ ‎napełnia‎ ‎powietrze;‎ ‎nikt‎ ‎przecież‎ ‎z‎ ‎wojsk‎ ‎polskich‎ ‎nie‎ ‎opuszcza miejsca,‎ ‎na‎ ‎którem‎ ‎walczyć‎ ‎zaczął. 

Regiment‎ ‎Działyńskiego,‎ ‎stojąc‎ ‎jak‎ ‎wrosły‎ ‎w‎ ‎miejscu,‎ ‎które zajął,‎ ‎zginął‎ ‎niemal‎ ‎cały.‎ ‎Na‎ ‎drugi‎ ‎dzień‎ ‎mundury‎ ‎na‎ ‎poszarpanych‎ ‎ciałach‎ ‎poległych‎ ‎bohaterów‎ ‎znaczyły‎ ‎na‎ ‎pobojowisku‎ ‎linią i‎ ‎stanowisko,‎ ‎na‎ ‎którem‎ ‎walczyli.‎ ‎-‎ ‎Jenerał‎ ‎Kniaziewicz‎ ‎wytrwał wśród‎ ‎gradu‎ ‎kul‎ ‎jak‎ ‎mur‎ ‎na‎ ‎lewem‎ ‎skrzydle;‎ ‎-‎ ‎połowa‎ ‎jego‎ ‎oddziału‎ ‎poniosła‎ ‎już‎ ‎była‎ ‎śmierć,‎ ‎gdy‎ ‎drugą‎ ‎połowę‎ ‎zbiera‎ ‎Kościuszko, ustawia‎ ‎w‎ ‎czworobok‎ ‎i‎ ‎zachęca‎ ‎do‎ ‎dalszego‎ ‎wytrwania.‎ ‎‎-‎ ‎Nadeszła‎ ‎ostateczna‎ ‎chwila,‎ ‎w‎ ‎której by‎ ‎pomoc,‎ ‎na‎ ‎którą‎ ‎liczył‎ ‎Kościuszko, mogła‎ ‎jeszcze‎ ‎przeważyć‎ ‎szalę‎ ‎zwycięztwa‎ ‎na‎ ‎stronę‎ ‎Polaków,‎ ‎ale Ponińskiego‎ ‎jak‎ ‎nie‎ ‎widać‎ ‎tak‎ ‎nie‎ ‎widać. 

W‎ ‎tem‎ ‎raportują‎ ‎Kościuszce,‎ ‎że‎ ‎Rosyanie‎ ‎przedarli‎ ‎się‎ ‎przez błota‎ ‎i‎ ‎przypuszczają‎ ‎szturm‎ ‎do‎ ‎prawego‎ ‎skrzydła;‎ ‎równocześnie‎ ‎do nosi‎ ‎Kopeć,‎ ‎że‎ ‎jazda‎ ‎rosyjska‎ ‎przeprawiła‎ ‎się‎ ‎przez‎ ‎Okszeją‎ ‎i‎ ‎naciera‎ ‎z‎ ‎lewej‎ ‎strony.‎ ‎-‎ ‎Popadały‎ ‎konie‎ ‎u‎ ‎armat,‎ ‎-‎ ‎amunicya‎ ‎zaczęła‎ ‎się‎ ‎wyczerpywać.‎ ‎Pułkownik‎ ‎Krzycki,‎ ‎przez‎ ‎sześć‎ ‎godzin‎ ‎stojąc‎ ‎w‎ ‎ogniu‎ ‎na‎ ‎jednem‎ ‎miejscu,‎ ‎nie‎ ‎zdołał‎ ‎utrzymać‎ ‎dłużej‎ ‎swego oddziału;‎ ‎posunął‎ ‎się‎ ‎naprzód,‎ ‎przez‎ ‎co‎ ‎powstał‎ ‎w‎ ‎linii‎ ‎bojowej otwór.‎ ‎Niemcewicz‎ ‎raportuje‎ ‎Kościuszce,‎ ‎że‎ ‎jazda‎ ‎rosyjska‎ ‎spieszy pędem‎ ‎do‎ ‎otworu‎ ‎tego.‎ ‎-‎ ‎Najbliżsi‎ ‎Kościuszki‎ ‎nalegają‎ ‎na‎ ‎niego, aby‎ ‎się‎ ‎cofnął,‎ ‎ale‎ ‎ten‎ ‎ani‎ ‎słuchać‎ ‎o‎ ‎tem‎ ‎nie‎ ‎chce;‎ ‎ciągle‎ ‎jeszcze oczekuje‎ ‎posiłków,‎ ‎ale‎ ‎Poniński‎ ‎się‎ ‎nie‎ ‎pokazuje.‎ ‎- 

W‎ ‎tej‎ ‎chwili‎ ‎donosi‎ ‎oficer‎ ‎Kościuszce,‎ ‎że‎ ‎regiment‎ ‎gwardyi konnej,‎ ‎zwany‎ ‎Mirowskim,‎ ‎uchodzi‎ ‎z‎ ‎placu‎ ‎boju!‎ ‎Kościuszko‎ ‎wysyła‎ ‎Niemcewicza‎ ‎i‎ ‎Drzewieckiego,‎ ‎aby‎ ‎wstrzymali‎ ‎pierzchających. Niemcewicz‎ ‎staje‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎szwadronu‎ ‎powstańców‎ ‎brzesko-litewskich, rzuca‎ ‎się‎ ‎naprzód,‎ ‎ale‎ ‎kula‎ ‎z‎ ‎pistoletu‎ ‎przeszywa‎ ‎mu‎ ‎rękę.‎ ‎Oddział brzesko-litewski‎ ‎uchodzi,‎ ‎a‎ ‎Niemcewicz‎ ‎z‎ ‎Drzewieckim‎ ‎dostają,‎ ‎się do‎ ‎niewoli. 

Powstaje‎ ‎w‎ ‎szeregach‎ ‎polskich‎ ‎zamęt‎ ‎i‎ ‎nieład;‎ ‎-‎ ‎wtenczas Kościuszko‎ ‎rzuca‎ ‎się‎ ‎sam‎ ‎na‎ ‎lewe‎ ‎skrzydło,‎ ‎na‎ ‎lichym‎ ‎i‎ ‎zmęczonym‎ ‎koniu‎ ‎chłopskim,‎ ‎za‎ ‎uchodzącą‎ ‎kawaleryą,‎ ‎aby‎ ‎ją‎ ‎wstrzymać. Gdy‎ ‎pędził‎ ‎krawędzią‎ ‎małego‎ ‎zagajnika,‎ ‎spostrzegł‎ ‎go‎ ‎stary‎ ‎kozak, nazwiskiem‎ ‎Potop‎in,‎ ‎a‎ ‎domyślając‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎nim‎ ‎oficera,‎ ‎jadącego z‎ ‎rozkazami,‎ ‎puścił‎ ‎się‎ ‎za‎ ‎nim‎ ‎w‎ ‎pogoń.‎

‎Mając‎ ‎lepszego‎ ‎konia, dopędził‎ ‎go‎ ‎wkrótce‎ ‎i‎ ‎uderzył‎ ‎lancą,‎ ‎zadawszy‎ ‎mu‎ ‎w‎ ‎bok‎ ‎lewy‎ ‎nie znaczną‎ ‎ranę;‎ ‎równocześnie‎ ‎zawołał‎ ‎na‎ ‎niego,‎ ‎aby‎ ‎się‎ ‎poddał.‎ ‎Ponieważ‎ ‎Kościuszko‎ ‎nie‎ ‎zważając‎ ‎na‎ ‎to,‎ ‎jechał‎ ‎dalej,‎ ‎uderzył‎ ‎kozak lancą‎ ‎powtórnie,‎ ‎a‎ ‎nie‎ ‎mogąc‎ ‎go‎ ‎sięgnąć,‎ ‎ukłół‎ ‎konia‎ ‎tak‎ ‎silnie, że‎ ‎ten‎ ‎wspiął‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎tylne‎ ‎nogi,‎ ‎rzucił‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎bok,‎ ‎gdzie‎ ‎było miejsce‎ ‎bagniste,‎ ‎i‎ ‎ugrzązł‎ ‎pod‎ ‎szyję.‎ ‎Kościuszko‎ ‎spadł‎ ‎przez głowę‎ ‎konia,‎ ‎upadł‎ ‎w‎ ‎bagno,‎ ‎i‎ ‎ugrzązł‎ ‎prawą‎ ‎ręką,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎trzymał‎ ‎pałasz,‎ ‎pod‎ ‎ramię.‎ ‎Kozak‎ ‎uderzył‎ ‎go‎ ‎znów‎ ‎lancą‎ ‎w‎ ‎krzyże, aby‎ ‎go‎ ‎zabić,‎ ‎gdy‎ ‎w‎ ‎tejże‎ ‎chwili‎ ‎leżący‎ ‎w‎ ‎pobliżu‎ ‎ciężko‎ ‎ranny kozak‎ ‎polski‎ ‎zawołał‎ ‎na‎ ‎niego:‎ ‎„nie‎ ‎zabijaj‎ ‎go,‎ ‎to‎ ‎Kościuszko!“ Zdumiał‎ ‎się‎ ‎Potopin,‎ ‎wyciągnął‎ ‎z‎ ‎krzyży‎ ‎Kościuszki‎ ‎lancę,‎ ‎a‎ ‎zeszedłszy‎ ‎z‎ ‎konia,‎ ‎począł‎ ‎wypróżniać‎ ‎jego‎ ‎kieszenie. 

Gdy‎ ‎mu‎ ‎już‎ ‎odebrał‎ ‎pugilares,‎ ‎mały‎ ‎złoty‎ ‎zegarek,‎ ‎pierścień i‎ ‎pięć‎ ‎dukatów‎ ‎ze‎ ‎sakiewką,‎ ‎nadjechał‎ ‎oddział‎ ‎ułanów‎ ‎rosyjskich. Koń‎ ‎Potopina,‎ ‎puszczony‎ ‎samopas,‎ ‎widząc‎ ‎konnicę,‎ ‎począł‎ ‎ku‎ ‎mój podążać.‎ ‎Stary‎ ‎kozak‎ ‎obawiając‎ ‎się‎ ‎utraty‎ ‎konia,‎ ‎odszedł‎ ‎od‎ ‎Kościuszki‎ ‎i‎ ‎pobiegł‎ ‎za‎ ‎nim.‎ ‎Kościuszko‎ ‎w‎ ‎tej‎ ‎chwili‎ ‎podniósł‎ ‎się i‎ ‎usiłował‎ ‎wydobyć‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎bagna.‎ ‎Widząc‎ ‎to‎ ‎dowódzca‎ ‎poblizkiego oddziału‎ ‎konnicy‎ ‎rosyjskiej,‎ ‎niejaki‎ ‎Postuchowski,‎ ‎dopadł‎ ‎do‎ ‎niego i‎ ‎uderzył‎ ‎go‎ ‎pałaszem‎ ‎w‎ ‎głowę‎ ‎tak‎ ‎silnie,‎ ‎że‎ ‎mu‎ ‎przeciął‎ ‎tylną kość‎ ‎czaski,‎ ‎i‎ ‎szyję‎ ‎aż‎ ‎do‎ ‎kości‎ ‎łopatki.‎ ‎-‎ ‎Od‎ ‎cięcia‎ ‎tego‎ ‎Kościuszko‎ ‎nie‎ ‎wydawszy‎ ‎ani‎ ‎głosu,‎ ‎padł‎ ‎nieprzytomny.‎ ‎Tymczasem Potopin,‎ ‎zabezpieczywszy‎ ‎konia,‎ ‎wrócił‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎Kościuszki,‎ ‎wylał w‎ ‎ranę‎ ‎jego‎ ‎wszystką‎ ‎gorzałkę,‎ ‎jaką‎ ‎miał,‎ ‎-‎ ‎zabrał‎ ‎jeszcze‎ ‎wierzchnią‎ ‎suknię‎ ‎jego‎ ‎i‎ ‎obuwie‎ ‎i‎ ‎pojechał‎ ‎dalej,‎ ‎zostawiwszy‎ ‎go‎ ‎leżącego‎ ‎bezprzytomnie‎ ‎na‎ ‎ziemi. 

Gdy‎ ‎się‎ ‎to‎ ‎działo,‎ ‎zawrzała‎ ‎walka‎ ‎na‎ ‎prawem‎ ‎skrzydle‎ ‎z‎ ‎nową zajadłością.‎ ‎Resztki‎ ‎piechoty‎ ‎polskiej,‎ ‎ustąpiwszy‎ ‎z‎ ‎placu‎ ‎boju, schroniły‎‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎zamku‎ ‎folwarku‎ ‎zwanego‎ ‎Podzamcze,‎ ‎stojącego opodal.‎ ‎Z‎ ‎okrzykiem:‎ ‎„to‎ ‎za‎ ‎Warszawę!“‎ ‎rzuciły‎ ‎się‎ ‎za‎ ‎niemi świeże‎ ‎zastępy‎ ‎Moskali‎ ‎z‎ ‎bagnetem‎ ‎w‎ ‎ręku,‎ ‎zdobywając‎ ‎każde wschody,‎ ‎każde‎ ‎piętro,‎ ‎każdy‎ ‎pokój.‎ ‎Żaden‎ ‎z‎ ‎Polaków‎ ‎nie‎ ‎myślał o‎ ‎poddaniu‎ ‎się;‎ ‎-‎ ‎mordowano‎ ‎się‎ ‎nawzajem‎ ‎i‎ ‎wyrzucano‎ ‎trupy oknami.‎ ‎-‎ ‎Rzeź‎ ‎taka‎ ‎trwała‎ ‎przez‎ ‎dwie‎ ‎godziny. 

Około‎ ‎godziny‎ ‎12‎ ‎zakończyła‎ ‎się‎ ‎bitwa.‎ ‎- ‎Moskale‎ ‎stali‎ ‎się panami‎ ‎placu‎ ‎boju,‎ ‎Polacy‎ ‎ponieśli‎ ‎zupełną‎ ‎klęskę.‎ ‎Padło‎ ‎ich około‎ ‎6000;‎ ‎przeszło‎ ‎tysiąc,‎ ‎między‎ ‎nimi‎ ‎kilku‎ ‎jenerałów‎ ‎i‎ ‎kilkunastu‎ ‎oficerów,‎ ‎dostało‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎niewoli.‎ ‎Moskale‎ ‎zabrali‎ ‎niemal‎ ‎całą. artyleryę;‎ ‎mała‎ ‎cząstka‎ ‎wojska‎ ‎uszła‎ ‎śmierci‎ ‎i‎ ‎niewoli.‎ ‎-‎ ‎Około godziny‎ ‎czwartej‎ ‎z‎ ‎południa‎ ‎zbliżył‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎okolicę‎ ‎pobojowiska‎ ‎z‎ ‎korpusem‎ ‎swym‎ ‎książę‎ ‎Poniński,‎ ‎a‎ ‎dowiedziawszy‎ ‎się‎ ‎o‎ ‎wyniku‎ ‎bitwy, zabrał‎ ‎resztki‎ ‎wojska‎ ‎ocalonego‎ ‎i‎ ‎cofnął‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Warszawę. 

Po‎ ‎skończonej,‎ ‎bitwie‎ ‎poczęto‎ ‎szukać‎ ‎Kościuszkę‎ ‎o‎ ‎którym wieść‎ ‎się‎ ‎rozeszła,‎ ‎że‎ ‎poległ.‎ ‎- ‎Odszukał‎ ‎go‎ ‎Drzewiecki‎ ‎wzięty‎ ‎do niewoli,‎ ‎którego‎ ‎major‎ ‎rosyjski‎ ‎w‎ ‎tym‎ ‎celu‎ ‎wysłał‎ ‎na‎ ‎pobojowisko. Znalazł‎ ‎go‎ ‎otoczonego‎ ‎kilku‎ ‎kozakami,‎ ‎a‎ ‎przekonawszy‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎jeszcze‎ ‎żyje,‎ ‎kazał‎ ‎go‎ ‎przenieść‎ ‎do‎ ‎zamku.‎ ‎Na‎ ‎wezwanie‎ ‎starego‎ ‎kozaka,‎ ‎który‎ ‎rannego‎ ‎nie‎ ‎odstępował,‎ ‎związali‎ ‎kozacy‎ ‎cztery‎ ‎lance swoje,‎ ‎przykryli‎ ‎je‎ ‎gałęziami‎ ‎i‎ ‎trawą,‎ ‎i‎ ‎sporządzili‎ ‎w‎ ‎ten‎ ‎sposób nosze,‎ ‎które‎ ‎Drzewiecki‎ ‎okrył‎ ‎swym‎ ‎płaszczem.‎ ‎-‎ ‎Włożono‎ ‎potem na‎ ‎nie‎ ‎Kościuszkę‎ ‎i‎ ‎zaniesiono‎ ‎go‎ ‎do‎ ‎zamku. 

Nazajutrz‎ ‎opatrzono‎ ‎rany‎ ‎jego;‎ ‎okazało‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎miał‎ ‎dwie‎ ‎powyżej‎ ‎bioder‎ ‎od‎ ‎lancy‎ ‎kozackiej,‎ ‎kontuzyą‎ ‎w‎ ‎nogę‎ ‎od‎ ‎kuli‎ ‎armatniej‎ ‎i‎ ‎cięcie‎ ‎w‎ ‎głowę.‎ ‎Ostatnia‎ ‎była‎ ‎najniebezpieczniejszą.‎ ‎-‎ ‎Kościuszko‎ ‎leżał‎ ‎ciągle‎ ‎bez‎ ‎przytomności;‎ ‎dopiero‎ ‎gdy‎ ‎nazajutrz‎ ‎Moskale,‎ ‎obchodząc‎ ‎w‎ ‎ustawionej‎ ‎na‎ ‎pobojowisku‎ ‎cerkwi‎ ‎nabożeństwo‎ ‎dziękczynne,‎ ‎wystrzelili‎ ‎od‎ ‎razu‎ ‎ze‎ ‎wszystkich‎ ‎dział‎ ‎i‎ ‎z‎ ‎ręcznej‎ ‎broni‎ ‎przy‎ ‎odgłosie‎ ‎bębnów‎ ‎trąb‎ ‎i‎ ‎kotłów‎‎,‎ ‎wskutek‎ ‎straszliwego‎ ‎huku‎ ‎tego‎ ‎ocknął‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎omdlenia,‎ ‎a‎ ‎widząc‎ ‎obok‎ ‎siebie‎ ‎Niemcewicza,‎ ‎zapytał‎ ‎go,‎ ‎gdzie‎ ‎jest,‎ ‎i‎ ‎co‎ ‎znaczą‎ ‎wystrzały?‎ ‎-‎ ‎Dowiedziawszy‎ ‎się‎ ‎smutnej‎ ‎prawdy,‎ ‎odwrócił‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎ciężkiem‎ ‎westchnieniem‎ ‎i‎ ‎przez‎ ‎długi‎ ‎czas‎ ‎leżał‎ ‎tak‎ ‎w‎ ‎ponurem‎ ‎milczeniu. 

Upadek‎ ‎powstania‎ ‎i‎ ‎Polski. 

Nie‎ ‎podobnem‎ ‎opisać‎ ‎wrażenia,‎ ‎jakie‎ ‎wywarła‎ ‎odniesiona‎ ‎klęska pod‎ ‎Maciejowicami‎ ‎na‎ ‎całym‎ ‎narodzie‎ ‎polskim.‎ ‎Gdy‎ ‎wieść‎ ‎o‎ ‎niej nadeszła‎ ‎do‎ ‎Warszawy,‎ ‎nie‎ ‎chciano‎ ‎jej‎ ‎początkowo‎ ‎wierzyć;‎ ‎gdy jednak‎ ‎o‎ ‎nieszczęsnej‎ ‎przekonano‎ ‎się‎ ‎prawdzie,‎ ‎rozpacz‎ ‎ogarnęła całą‎ ‎stolicę.‎ ‎„Zginęliśmy!‎"‎ ‎powtarzano‎ ‎wszędzie‎ ‎wśród‎ ‎ogólnego przestrachu,‎ ‎trwogi,‎ ‎-‎ ‎przerażenia‎ ‎mężczyzn‎ ‎i‎ ‎płaczu‎ ‎kobiet.‎ ‎Przeczucie‎ ‎okropnych‎ ‎nieszczęść,‎ ‎jakie‎ ‎spaść‎ ‎miały,‎ ‎ogarnęło‎ ‎cały‎ ‎naród.‎ ‎W‎ ‎pierwszem‎ ‎uniesieniu‎ ‎około‎ ‎20‎ ‎tysięcy‎ ‎ludu‎ ‎warszawskiego wybrało‎ ‎się,‎ ‎aby‎ ‎pójść‎ ‎odbić‎ ‎ukochanego‎ ‎Naczelnika‎ ‎i‎ ‎z‎ ‎wielkim mozołem‎ ‎udało‎ ‎się‎ ‎Kadzie‎ ‎powstrzymać‎ ‎niewczesny‎ ‎zapał,‎ ‎który‎ ‎nie mógł‎ ‎pociągnąć‎ ‎za‎ ‎sobą‎ ‎nic‎ ‎więcej,‎ ‎jak‎ ‎rzeź‎ ‎bezbronnego‎ ‎ludu. 

Przegrana‎ ‎pod‎ ‎Maciejowicami,‎ ‎a‎ ‎raczej‎ ‎wzięcie‎ ‎Kościuszki‎ ‎do niewoli‎ ‎sprowadziło‎ ‎upadek‎ ‎powstania,‎ ‎którego‎ ‎był‎ ‎duszą.‎ ‎Rada Najwyższa‎ ‎ofiarowała‎ ‎Fersenowi‎ ‎w‎ ‎zamian‎ ‎za‎ ‎niego‎ ‎5000‎ ‎jeńców rosyjskich,‎ ‎na‎ ‎co‎ ‎przecież‎ ‎ani‎ ‎on,‎ ‎ani‎ ‎Katarzyna‎ ‎zgodzić‎ ‎się‎ ‎nie chcieli.‎ ‎Wiedzieli‎ ‎dobrze,‎ ‎że‎ ‎bez‎ ‎Kościuszki‎ ‎powstanie‎ ‎upadnie. I‎ ‎nie‎ ‎omylili‎ ‎się.‎ ‎Od‎ ‎klęski‎ ‎maciejowickiej‎ ‎przedstawiał‎ ‎teatr wojny‎ ‎widowisko‎ ‎nader‎ ‎smutne;‎ ‎zdawało‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎z‎ ‎upadkiem‎ ‎Kościuszki‎ ‎upadł‎ ‎aniół‎ ‎opiekuńczy‎ ‎narodu.‎ ‎Wzięto‎ ‎się‎ ‎wprawdzie energicznie‎ ‎do‎ ‎dalszych‎ ‎środków‎ ‎ratunku,‎ ‎ale‎ ‎okazało‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎chęci te‎ ‎nie‎ ‎wystarczyły‎ ‎do‎ ‎odwrócenia‎ ‎nieszczęścia.‎ ‎Na‎ ‎miejsce‎ ‎Kościuszki‎ ‎oddano‎ ‎naczelne‎ ‎dowództwo‎ ‎Tomaszowi‎ ‎Wawrzeckiemu; ten‎ ‎nakazał‎ ‎natychmiast‎ ‎wzmocnienie‎ ‎fortyfikacyi‎ ‎przedmieścia‎ ‎warszawskiego,‎ ‎Pragi,‎ ‎spodziewając‎ ‎się‎ ‎słusznie,‎ ‎że‎ ‎Suworów‎ ‎z‎ ‎Fersenem‎ ‎nie‎ ‎omieszkają‎ ‎z‎ ‎tej‎ ‎strony‎ ‎zaczepić‎ ‎stolicy,‎ ‎i‎ ‎oddał‎ ‎obronę tej‎ ‎części‎ ‎miasta‎ ‎Zajączkowi.‎ ‎Równocześnie‎ ‎rozkazał‎ ‎Dąbrowskiemu i‎ ‎Madalińskiemu‎ ‎opuścić‎ ‎Wielkopolską‎ ‎a‎ ‎zbliżyć‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Warszawę; powołał‎ ‎również‎ ‎z‎ ‎Litwy‎ ‎Mokronowskiego,‎ ‎a‎ ‎księciu‎ ‎Józefowi‎ ‎Poniatowskiemu‎ ‎kazał‎ ‎bronić‎ ‎lewego‎ ‎brzegu‎ ‎Wisły.‎ ‎Wydał‎ ‎też‎ ‎Wawrzecki‎ ‎odezwę‎ ‎do‎ ‎wojska,‎ ‎w‎ ‎której‎ ‎je‎ ‎wzywa,‎ ‎aby‎ ‎wytrwało‎ ‎w‎ ‎męztwie; -‎ ‎tak‎ ‎samo‎ ‎odezwał‎ ‎się‎ ‎i‎ ‎do‎ ‎narodu.‎ ‎Mimo‎ ‎to‎ ‎traciło‎ ‎wojsko z‎ ‎dniem‎ ‎każdym‎ ‎zaufanie‎ ‎do‎ ‎siebie‎ ‎i‎ ‎do‎ ‎przywódzców,‎ ‎-‎ ‎zwłaszcza‎ ‎gdy‎ ‎Mokronowski,‎ ‎idący‎ ‎z‎ ‎Litwy,‎ ‎stoczył‎ ‎pod‎ ‎Kobyłką‎ ‎nie szczęśliwą‎ ‎bitwę‎ ‎ze‎ ‎zbliżającym‎ ‎się‎ ‎ku‎ ‎Warszawie‎ ‎wojskiem‎ ‎rosyjskiem,‎ ‎a‎ ‎straciwszy‎ ‎armaty‎ ‎i‎ ‎bagaże,‎ ‎z‎ ‎połową‎ ‎korpusu‎ ‎rozbitego‎ ‎schronił‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎okopach‎ ‎Pragi. 

Mieli‎ ‎jeszcze‎ ‎Polacy‎ ‎naówczas‎ ‎dość‎ ‎znaczne‎ ‎siły‎ ‎zbrojne;‎ ‎korpus‎ ‎Poniatowskiego‎ ‎liczył‎ ‎6000‎ ‎ludzi;‎ ‎Zajączka‎ ‎5400;‎ ‎-‎ ‎korpus Mokronowskiego‎ ‎i‎ ‎Giedrojcia‎ ‎12,000.‎ ‎W‎ ‎Wielkopolsce‎ ‎miał‎ ‎Dąbrowski‎ ‎ludzi‎ ‎4000;‎ ‎w‎ ‎korpusie‎ ‎Ponińskiego‎ ‎było‎ ‎również‎ ‎głów 4000;‎ ‎Grabowskiego‎ ‎oddział‎ ‎liczył‎ ‎ludzi‎ ‎3000.‎ ‎-‎ ‎Ogółem‎ ‎mieli więc‎ ‎Polacy‎ ‎jeszcze‎ ‎około‎ ‎35,000‎ ‎wojska,‎ ‎ale‎ ‎była‎ ‎to‎ ‎armia‎ ‎złożona prawie‎ ‎całkiem‎ ‎z‎ ‎żołnierza‎ ‎nowozaciężnego,‎ ‎uzbrojonego‎ ‎po‎ ‎większej części‎ ‎w‎ ‎kosy;‎ ‎-‎ ‎przytem‎ ‎zbywało‎ ‎na‎ ‎potrzebach‎ ‎najkonieczniejszych;‎ ‎nie‎ ‎dostawało‎ ‎żywności‎ ‎ani‎ ‎dla‎ ‎ludzi,‎ ‎ani‎ ‎dla‎ ‎koni,‎ ‎nie mniejszy‎ ‎brak‎ ‎dawał‎ ‎się uczuwać‎ ‎w‎ ‎odzieży,‎ ‎tem ‎więcej,‎ ‎że‎ ‎nadchodziła‎ ‎jesień‎ ‎dżdżysta‎ ‎i‎ ‎chłodna.‎ ‎Nie‎ ‎dziw‎ ‎więc,‎ ‎że‎ ‎w‎ ‎warunkach takich‎ ‎wystygał‎ ‎w‎ ‎wojsku‎ ‎coraz‎ ‎bardziej‎ ‎duch‎ ‎patryotyczny,‎ ‎że nikły‎ ‎w‎ ‎niem‎ ‎nadzieje,‎ ‎które‎ ‎z‎ ‎początkiem‎ ‎powstania‎ ‎położone w‎ ‎Kościuszce,‎ ‎doznały‎ ‎w‎ ‎klęsce‎ ‎maciejowickiej‎ ‎srogiego‎ ‎rozbicia. Dopóki‎ ‎na‎ ‎czele‎ ‎wojska‎ ‎tego‎ ‎stał‎ ‎Kościuszko,‎ ‎przedstawiało‎ ‎ono jeszcze‎ ‎siłę‎ ‎dość‎ ‎poważną,‎ ‎-‎ ‎gdy‎ ‎jego‎ ‎zabrakło,‎ ‎poczęła‎ ‎siła‎ ‎ta niknąć.‎ ‎Najdzielniejsze‎ ‎regimenta‎ ‎i‎ ‎pułki‎ ‎wyginęły,‎ ‎albo‎ ‎poszły w‎ ‎niewolą,‎ ‎a‎ ‎te‎ ‎które‎ ‎pozostały,‎ ‎straciwszy‎ ‎w‎ ‎Kościuszce‎ ‎ukochanego‎ ‎wodza,‎ ‎nie‎ ‎widziały‎ ‎w‎ ‎żadnym‎ ‎ze‎ ‎swych‎ ‎przełożonych‎ ‎nikogo, któryby‎ ‎godnie‎ ‎zastąpić‎ ‎go‎ ‎zdołał. 

Wawrzecki,‎ ‎człowiek‎ ‎pełen‎ ‎cnót‎ ‎obywatelskich,‎ ‎nie‎ ‎posiadał przymiotów‎ ‎na‎ ‎naczelnika;‎ ‎-‎ ‎sam‎ ‎to‎ ‎widział‎ ‎i‎ ‎długo‎ ‎wymawiał się,‎ ‎zanim‎ ‎przyjął‎ ‎narzucony‎ ‎sobie‎ ‎obowiązek.‎ ‎Inni‎ ‎dowódzcy,‎ ‎różnili‎ ‎się‎ ‎między‎ ‎sobą‎ ‎zapatrywaniami‎ ‎i‎ ‎skłonnościami;‎ ‎skoro‎ ‎zabrakło silnej‎ ‎ręki,‎ ‎która‎ ‎nimi‎ ‎umiejętnie‎ ‎kierować‎ ‎zdołała,‎ ‎nie‎ ‎umieli‎ ‎sami ze‎ ‎siebie‎ ‎zdobyć‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎jednolite‎ ‎działanie.‎ ‎-‎ ‎Jedyny‎ ‎Henryk‎ ‎Dąbrowski,‎ ‎ów‎ ‎dzielny‎ ‎przywódzca‎ ‎powstania‎ ‎wielkopolskiego,‎ ‎okazał wśród‎ ‎ogólnego‎ ‎upadku‎ ‎ducha,‎ ‎energią‎ ‎i‎ ‎męztwo.‎ ‎On‎ ‎jedyny‎ ‎wołał:‎ ‎„nie‎ ‎opuszczajmy‎ ‎rąk!‎ ‎brońmy‎ ‎kraju‎ ‎do‎ ‎upadłego!“‎ ‎Proponował‎ ‎on‎ ‎Wawrzeckiemu,‎ ‎aby‎ ‎zabrać‎ ‎króla‎ ‎i‎ ‎prowadzić‎ ‎wojnę‎ ‎dalej w‎ ‎Prusach,‎ ‎albo‎ ‎z‎ ‎bronią‎ ‎w‎ ‎ręku‎ ‎przedrzeć‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎Francyi.‎ ‎„Zabierzmy‎ ‎króla‎"‎,‎ ‎mówił,‎ ‎„reprezentacją,‎ ‎akta,‎ ‎skarb‎ ‎i‎ ‎tak‎ ‎idźmy przebijać‎ ‎się‎ ‎do‎ ‎narodu,‎ ‎walczącego‎ ‎w‎ ‎imię‎ ‎własnej‎ ‎wolności‎ ‎i‎ ‎wolności‎ ‎ludów.‎" 

Wawrzecki,‎ ‎miał‎ ‎poczciwe‎ ‎serce,‎ ‎ale‎ ‎nie‎ ‎posiadał‎ ‎umysłu do‎ ‎wielkich‎ ‎przedsięwzięć‎ ‎i‎ ‎do‎ ‎opanowania‎ ‎krytycznych‎ ‎chwil.‎ ‎Lubo pochwalał‎ ‎plan‎ ‎Dąbrowskiego,‎ ‎zabrakło‎ ‎mu‎ ‎energii,‎ ‎aby‎ ‎go‎ ‎przeprowadzić.‎ ‎Paraliżowała‎ ‎go‎ ‎głównie‎ ‎Warszawa‎ ‎sama,‎ ‎która‎ ‎w‎obec grożącego‎ ‎niebezpieczeństwa‎ ‎ze‎ ‎strony‎ ‎Rosyi,‎ ‎widziała‎ ‎w‎ ‎królu‎ ‎jedyny‎ ‎środek‎ ‎ratunku.‎ ‎Przedewszystkiem‎ ‎ludzie‎ ‎bogaci,‎ ‎jako‎ ‎to:‎ ‎za możni‎ ‎kupcy,‎ ‎posiedziciele‎ ‎kamienic‎ ‎i‎ ‎tym‎ ‎podobni,‎ ‎którym‎ ‎utrata majątków‎ ‎bardziej‎ ‎leżała‎ ‎na‎ ‎sercu,‎ ‎aniżeli‎ ‎sprawa‎ ‎ojczyzny,‎ ‎wpływali‎ ‎na‎ ‎Wawrzeckiego,‎ ‎aby‎ ‎się‎ ‎nie‎ ‎uciekał‎ ‎do‎ ‎tak‎ ‎ostatecznych środków‎ ‎i‎ ‎nie‎ ‎drażnił‎ ‎jeszcze‎ ‎więcej‎ ‎Rosyi.‎ ‎Do‎ ‎wpływu‎ ‎tego‎ ‎przyczyniał‎ ‎się‎ ‎król‎ ‎sam‎ ‎i‎ ‎jego‎ ‎stronnictwo,‎ ‎z‎ ‎góry‎ ‎powstaniu‎ ‎niechętne.‎ ‎Uległ‎ ‎wpływowi‎ ‎temu‎ ‎Wawrzecki;‎ ‎zrozumiał,‎ ‎że‎ ‎w‎ ‎ocaleniu Warszawy‎ ‎leży‎ ‎ocalenie‎ ‎kraju‎ ‎całego‎ ‎i‎ ‎plan‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎od rzucił. 

Wielki‎ ‎błąd‎ ‎popełnił‎ ‎również,‎ ‎odwołując‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎i‎ ‎Madalińskiego‎ ‎z‎ ‎Wielkopolski;‎ ‎byli‎ ‎oni‎ ‎za‎ ‎daleko,‎ ‎aby‎ ‎mogli‎ ‎zdążyć na‎ ‎czas‎ ‎Warszawie‎ ‎z‎ ‎pomocą,‎ ‎a‎ ‎opuszczając‎ ‎Wielkopolskę,‎ ‎stracili wszystkie‎ ‎odniesione‎ ‎korzyści‎ ‎i‎ ‎możebności‎ ‎prowadzenia‎ ‎dalszej wojny.‎ ‎Gdy‎ ‎Dąbrowski,‎ ‎wymknąwszy‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎wielkim‎ ‎mozołem‎ ‎ścigagającym‎ ‎go‎ ‎zewsząd‎ ‎korpusom‎ ‎pruskim,‎ ‎zbliżył‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Warszawę, zastał‎ ‎ją‎ ‎już‎ ‎w‎ ‎układach‎ ‎o‎ ‎kapitulacyą‎ ‎ze‎ ‎Suworowem. 

Jenerał‎ ‎ten‎ ‎dowiedziawszy‎ ‎się,‎ ‎że‎ ‎Prusacy,‎ ‎ustąpieniem‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎z‎ ‎Wielkopolski‎ ‎uwolnieni‎ ‎z‎ ‎kłopotów‎ ‎domowej‎ ‎wojny,‎ ‎zamierzają"‎ ‎ubiedz‎ ‎Moskali‎ ‎w‎ ‎zajęciu‎ ‎Warszawy,‎ ‎połączył‎ ‎się‎ ‎spiesznemi‎ ‎marszami‎ ‎z‎ ‎Fersenem‎ ‎i‎ ‎pospieszył‎ ‎ich‎ ‎uprzedzić.‎ ‎Dnia‎ ‎3‎ ‎listopada‎ ‎stanął‎ ‎pod‎ ‎Pragą.‎ ‎Wszystko,‎ ‎co‎ ‎odważnem‎ ‎było‎ ‎w‎ ‎Warszawie,‎ ‎pobiegło‎ ‎z‎ ‎bronią‎ ‎w‎ ‎ręku‎ ‎bronić‎ ‎Pragi‎ ‎pod‎ ‎rozkazy‎ ‎Zajączka.‎ ‎Nazajutrz‎ ‎kazał‎ ‎Suworow‎ ‎szturm‎ ‎przypuścić‎ ‎na‎ ‎Pragę.‎ ‎Rosyjskie‎ ‎regimenta‎ ‎szły‎ ‎jedne‎ ‎po‎ ‎drugich‎ ‎do‎ ‎szturmu‎ ‎i‎ ‎padały‎ ‎od broni‎ ‎na‎ ‎ciałach‎ ‎towarzyszy;‎ ‎w‎ ‎końcu‎ ‎mimo‎ ‎wszelkich‎ ‎wysileń męztwa,‎ ‎nledz‎ ‎musiała‎ ‎Praga.‎ ‎Jenerała‎ ‎Zajączka‎ ‎uniesiono‎ ‎rannego z‎ ‎placu‎ ‎boju;‎ ‎-‎ ‎jenerałowie‎ ‎Jasiński‎ ‎i‎ ‎Grabowski,‎ ‎a‎ ‎z‎ ‎nimi‎ ‎8‎ ‎tysięcy‎ ‎wojowników‎ ‎polskich‎ ‎poległo‎ ‎z‎ ‎bronią‎ ‎w‎ ‎ręku.‎ ‎Po‎ ‎bohaterskiej‎ ‎ich‎ ‎śmierci‎ ‎kazał‎ ‎Suworow‎ ‎podpalić‎ ‎Pragę‎ ‎na‎ ‎czterech‎ ‎narożnikach‎ ‎i‎ ‎rozpocząć‎ ‎rzeź.‎ ‎Wyrżnięto‎ ‎12‎ ‎000‎ ‎starców,‎ ‎kobiet‎ ‎i‎ ‎dzieci! 

Po‎ ‎wzięciu ‎Pragi‎ ‎wysłało‎ ‎miasto‎ ‎deputacyą‎ ‎do‎ ‎Suworowa, z‎ ‎prośbą‎ ‎o‎ ‎zawieszenie‎ ‎broni.‎ ‎Z‎ ‎powrotem‎ ‎przynieśli‎ ‎wysłani‎ ‎zapewnienie‎ ‎pokoju‎ ‎i‎ ‎podyktowane‎ ‎przez‎ ‎Suworowa‎ ‎warunki‎ ‎kapitulacji.‎ ‎Ręczył‎ ‎on‎ ‎za‎ ‎spokojne‎ ‎zachowanie‎ ‎się‎ ‎wojsk‎ ‎moskiewskich; resztki‎ ‎wojsk‎ ‎polskich‎ ‎miały‎ ‎albo‎ ‎wyjść‎ ‎z‎ ‎miasta,‎ ‎albo‎ ‎broń‎ ‎złożyć. Na‎ ‎prośbę‎ ‎miasta‎ ‎naznaczył‎ ‎Suworow‎ ‎zajęcie‎ ‎Waszawy‎ ‎dopiero‎ ‎za tydzień. 

Dnia‎ ‎7‎ ‎listopada‎ ‎ogłosił‎ ‎magistrat‎ ‎kapitulacyą;‎ ‎nazajutrz‎ ‎od dawszy‎ ‎władzę‎ ‎w‎ ‎ręce‎ ‎króla,‎ ‎wyszedł‎ ‎Wawrzecki‎ ‎z‎ ‎resztą‎ ‎wojsk‎ ‎polskich‎ ‎z‎ ‎Warszawy;‎ ‎dnia‎ ‎9‎ ‎listopada‎ ‎rano‎ ‎o‎ ‎godzinie‎ ‎10.‎ ‎weszło kilkanaście‎ ‎tysięcy‎ ‎Rosyan‎ ‎do‎ ‎stolicy.‎ ‎Miasto‎ ‎było‎ ‎puste;‎ ‎domy były‎ ‎pozamykane,‎ ‎- ‎okna‎ ‎pozapuszczane.‎ ‎U‎ ‎mostu‎ ‎przyjęła‎ ‎ich deputacya‎ ‎miejska‎ ‎z‎ ‎chlebem‎ ‎i‎ ‎solą,‎ ‎a‎ ‎magistrat‎ ‎oddał‎ ‎im‎ ‎klucze miasta. 

Za‎ ‎wojskiem‎ ‎polskiem,‎ ‎wyszłem‎ ‎z‎ ‎Warszawy‎ ‎w‎ ‎kierunku‎ ‎Piaseczny‎ ‎ku‎ ‎Pilicy,‎ ‎wyruszyły‎ ‎w‎ ‎pościg‎ ‎dywizya‎ ‎armii‎ ‎moskiewskiej‎ ‎pod rozkazami‎ ‎jenerałów‎ ‎Fersena‎ ‎i‎ ‎Denissowa‎ ‎trzema‎ ‎kolumnami,‎ ‎Wawrzecki‎ ‎zamyślał‎ ‎połączyć‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎korpusem‎ ‎Dąbrowskiego,‎ ‎który‎ ‎podczas‎ ‎wzięcia‎ ‎Pragi‎ ‎zbliżył‎ ‎się‎ ‎pod‎ ‎Warszawę,‎ ‎i‎ ‎stanął‎ ‎sześć‎ ‎mil‎ ‎od niej‎ ‎w‎ ‎Starej‎ ‎wsi,‎ ‎a‎ ‎potem‎ ‎pociągnął‎ ‎ku‎ ‎granicy‎ ‎galicyjskiej‎ ‎w‎ ‎celu‎ ‎dalszego‎ ‎prowadzenia‎ ‎wojny.‎ ‎Wojsko‎ ‎Wawrzeckiego‎ ‎szło‎ ‎przecież‎ ‎niechętne, na‎ ‎duchu‎ ‎upadłe,‎ ‎bez‎ ‎nadziei‎ ‎w‎ ‎przyszłość‎ ‎i‎ ‎bez‎ ‎wiary‎ ‎do‎ ‎swych‎ ‎przywódzców.‎ ‎Gnane‎ ‎rozpaczą,‎ ‎odmawiało‎ ‎posłuszeństwa,‎ ‎-‎ ‎opuszczało szeregi;‎ ‎oddziały‎ ‎nikły,‎ ‎rozpływały‎ ‎się‎ ‎po‎ ‎nocach.‎ ‎-‎ ‎Podobne‎ ‎rozprężenie‎ ‎poczęło‎ ‎się‎ ‎objawiać‎ ‎we‎ ‎wszystkich‎ ‎innych‎ ‎korpusach.‎ ‎Rozproszone‎ ‎niedobitki‎ ‎z‎ ‎armii‎ ‎warszawskiej‎ ‎rozbiegłszy‎ ‎się‎ ‎na‎ ‎wszystkie strony,‎ ‎szukały‎ ‎w‎ ‎okolicznych,‎ ‎korpusach‎ ‎przytułku,‎ ‎a‎ ‎opowiadaniem strasznych‎ ‎rzeczy,‎ ‎jakie‎ ‎się‎ ‎działy‎ ‎przy‎ ‎wzięciu‎ ‎Pragi,‎ ‎zarażały‎ ‎trwogą resztę‎ ‎wojska.‎ ‎-‎ ‎Niebawem‎ ‎rozbiegł‎ ‎się‎ ‎korpus‎ ‎Ponińskiego;‎ ‎- w ślad‎ ‎za‎ ‎nim‎ ‎poszły‎ ‎inne.‎ ‎-‎ ‎Wawrzecki‎ ‎przeprowadził‎ ‎plan‎ ‎swój‎ ‎po łączenia‎ ‎się‎ ‎z‎ ‎Dąbrowskim‎ ‎tak‎ ‎nieopatrznie,‎ ‎że‎ ‎wojsko‎ ‎jego,‎ ‎nagle obskoczone‎ ‎korpusem‎ ‎Denissowa‎ ‎i‎ ‎Fersena,‎ ‎szemrząc‎ ‎ną‎ ‎niedołęztwo naczelników‎ ‎i‎ ‎zdradę‎ ‎króla,‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎18‎ ‎listopada‎ ‎złożyło‎ ‎pod‎ ‎Radoszycami‎ ‎broń,‎ ‎porzucając‎ ‎122‎ ‎dział‎ ‎i‎ ‎amunicyą. 

Dnia‎ ‎22‎ ‎listopada‎ ‎zaprowadzono‎ ‎Wawrzeckiego‎ ‎i‎ ‎jenerałów:‎ ‎Dąbrowskiego,‎ ‎Gedrojcia,‎ ‎Niesiołowskiego‎ ‎i‎ ‎Giełguda‎ ‎do‎ ‎głównej‎ ‎kwatery‎ ‎Suworowa.‎ ‎-‎ ‎Równocześnie‎ ‎rozpuścił‎ ‎oddział‎ ‎swój‎ ‎Madaliński; ‎wojsko‎ ‎księcia‎ ‎Józefa‎ ‎Poniatowskiego‎ ‎i‎ ‎różne‎ ‎inne‎ ‎korpusy‎ ‎wysłane przeciw‎ ‎Prusakom‎ ‎złożyły‎ ‎również‎ ‎broń,‎ ‎a‎ ‎żołnierze‎ ‎rozproszyli‎ ‎się,‎ ‎powracając‎ ‎do‎ ‎domowych‎ ‎ognisk.‎ ‎Powstanie‎ ‎Wielkopolski bez‎ ‎poparcia‎ ‎i‎ ‎pomocy,‎ ‎upadło‎ ‎także‎ ‎wkrótce;‎ ‎najdłużej,‎ ‎bo‎ ‎do‎ ‎grudnia,‎ ‎trzymał‎ ‎się‎ ‎w‎ ‎lasach‎ ‎wielkopolskich‎ ‎zapamiętałej‎ ‎odwagi‎ ‎Ksawery‎ ‎Dąbrowski‎ ‎ze‎ ‎swym‎ ‎ochotniczym‎ ‎oddziałem.‎ ‎Rannego‎ ‎ciężko wzięli‎ ‎Prusacy‎ ‎z‎ ‎pola‎ ‎bitwy‎ ‎i‎ ‎wtrącili‎ ‎do‎ ‎więzienia. 

Tak‎ ‎skończyło‎ ‎się‎ ‎powstanie‎ ‎Kościuszkowskie!‎ ‎Caryca‎ ‎Katarzyna‎ ‎zgniótłszy‎ ‎je‎ ‎i‎ ‎nachwytawszy‎ ‎powstańców‎ ‎z‎ ‎bronią‎ ‎w‎ ‎ręku, wysłała‎ ‎14‎ ‎000‎ ‎męczenników‎ ‎na‎ ‎Sybir.‎ ‎W‎ ‎więzieniach‎ ‎petersburskich‎ ‎umieszczono:‎ ‎Kościuszkę,‎ ‎Wawrzeckiego,‎ ‎Kilińskiego,‎ ‎Ignacego Potockiego,‎ ‎bankiera‎ ‎Kapostasa,‎ ‎Mostowskiego,‎ ‎Niemcewicza‎ ‎i‎ ‎prezydenta‎ ‎Zakrzewskiego.‎ ‎Prócz‎ ‎tych‎ ‎najniebezpieczniejszych,‎ ‎których Katarzyna‎ ‎zatrzymała‎ ‎sobie‎ ‎na‎ ‎pastwę‎ ‎pod‎ ‎okiem,‎ ‎napełniły‎ ‎się‎ ‎więzienia‎ ‎i‎ ‎twierdze‎ ‎w‎ ‎głębi‎ ‎Rosyi‎ ‎tysiącami‎ ‎więźniów‎ ‎innych. W‎ ‎Austryi‎ ‎zamknięto‎ ‎w‎ ‎Ołomuńcu‎ ‎Kołłątaja,‎ ‎Zajączka‎ ‎i‎ ‎Stanisława Potockiego.‎ ‎W‎ ‎Prusach‎ ‎uwięziono:‎ ‎Madalińskiego,‎ ‎Grabowskiego, Niemojowskiego,‎ ‎Ksawerego‎ ‎Dąbrowskiego‎ ‎i‎ ‎Lenartowicza.‎ ‎Wreszcie wszystkie‎ ‎trzy‎ ‎rządy‎ ‎napełniały‎ ‎swe‎ ‎szeregi‎ ‎rozbitkami‎ ‎armii‎ ‎polskiej,‎ ‎które‎ ‎pod‎ ‎kolbami‎ ‎prowadzono‎ ‎do‎ ‎złożenia‎ ‎przysięgi‎ ‎nowym panom. 

Nadeszła‎ ‎chwila‎ ‎trzeciego‎ ‎rozbioru‎ ‎Polski;‎ ‎chwila‎ ‎ostatecznego upadku‎ ‎jej‎ ‎bytu‎ ‎niepodległego.‎ ‎Niebawem‎ ‎po‎ ‎stłumieniu‎ ‎powstania, wzięli‎ ‎się‎ ‎ministrowie‎ ‎trzech‎ ‎państw‎ ‎połączonych‎ ‎do‎ ‎wypracowania planu‎ ‎nowego‎ ‎podziału‎ ‎Polski.‎ ‎Przez‎ ‎blisko‎ ‎rok‎ ‎umawiały‎ ‎się‎ ‎między sobą‎ ‎dwory,‎ ‎bo‎ ‎każdy‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎chciał‎ ‎zająć‎ ‎część‎ ‎największą;‎ ‎dopiero 24‎ ‎października‎ ‎r.‎ ‎1795‎ ‎podpisano‎ ‎traktat.‎ ‎Na‎ ‎mocy‎ ‎tegoż‎ ‎zajęła Austrya:‎ ‎większą‎ ‎część‎ ‎województwa‎ ‎krakowskiego,‎ ‎województwa‎ ‎lubelskiego‎ ‎i‎ ‎sandomierskiego‎ ‎z‎ ‎częściami‎ ‎ziemi‎ ‎Chełmskiej,‎ ‎i‎ ‎części województwa‎ ‎brzeskiego,‎ ‎podlaskiego‎ ‎i‎ ‎mazowieckiego,‎ ‎rozciągające się‎ ‎wzdłuż‎ ‎lewego‎ ‎brzegu‎ ‎Bugu.‎ ‎Razem‎ ‎834‎ ‎mil‎ ‎kwadratowych. 

Prusy‎ ‎zabrały:‎ ‎część‎ ‎województwa‎ ‎mazowieckiego‎ ‎i‎ ‎podlaskiego, leżącą‎ ‎na‎ ‎prawym‎ ‎brzegu‎ ‎Bugu;‎ ‎na‎ ‎Litwie‎ ‎część‎ ‎województwa‎ ‎trockiego‎ ‎i‎ ‎część‎ ‎Żmudzi,‎ ‎leżącą‎ ‎na‎ ‎lewym‎ ‎brzegu‎ ‎Niemna;‎ ‎nareszcie cząstkę‎ ‎Małej‎ ‎Polski,‎ ‎należącą‎ ‎do‎ ‎województwa‎ ‎krakowskiego.‎ ‎Razem około‎ ‎1000‎ ‎mil‎ ‎kwadratowych. 

Moskwa‎ ‎przywłaszczyła‎ ‎sobie:‎ ‎część‎ ‎Litwy‎ ‎aż‎ ‎do‎ ‎Niemna‎ ‎i‎ ‎do granic‎ ‎województwa‎ ‎brzeskiego‎ ‎i‎ ‎nowogrodzkiego,‎ ‎a‎ ‎ztamtąd‎ ‎aż‎ ‎do Bugu,‎ ‎z‎ ‎największą‎ ‎częścią‎ ‎Żmudzi;‎ ‎w‎ ‎Małej‎ ‎Polsce‎ ‎część‎ ‎ziemi chełmskiej‎ ‎na‎ ‎praw‎ym‎ ‎brzegu‎ ‎Bugu‎ ‎i‎ ‎resztę‎ ‎Wołynia,‎ ‎razem‎ ‎około 2000‎ ‎mil‎ ‎kwadratowych. 

W‎ ‎ten‎ ‎sposób‎ ‎wymazano‎ ‎Polskę‎ ‎z‎ ‎rzędu‎ ‎państw‎ ‎niepodległych Europy. 

Król‎ ‎Stanisław‎ ‎August,‎ ‎który‎ ‎przez‎ ‎cały‎ ‎ciąg‎ ‎powstania‎ ‎nie umiał‎ ‎zająć‎ ‎stanowiska‎ ‎odpowiedniego,‎ ‎i‎ ‎zawsze‎ ‎chwiejny‎ ‎i‎ ‎niestanowczy‎ ‎grał‎ ‎w‎ ‎niem‎ ‎rolę‎ ‎najsmutniejszą,‎ ‎opuszczony‎ ‎przez‎ ‎naród, wzgardzony‎ ‎od‎ ‎Katarzyny,‎ ‎w‎ ‎kilka‎ ‎miesięcy‎ ‎po‎ ‎kapitulacyi‎ ‎Warszawy‎ ‎odebrawszy‎ ‎rozkaz‎ ‎od‎ ‎niej‎ ‎wyjechania‎ ‎do‎ ‎Grodna,‎ ‎upierał‎ ‎się początkowo,‎ ‎ale‎ ‎w‎ ‎końcu‎ ‎uległ.‎ ‎W‎ ‎Grodnie‎ ‎otoczony‎ ‎moskiewską strażą,‎ ‎zastraszony‎ ‎długami,‎ ‎jakie‎ ‎zostawił‎ ‎w‎ ‎Warszawie,‎ ‎a‎ ‎przedewszystkiem‎ ‎spowodowany‎ ‎jękami‎ ‎swej‎ ‎familii,‎ ‎zwłaszcza‎ ‎kobiet,‎ ‎że‎ ‎nie będą‎ ‎miały‎ ‎żyć‎ ‎z‎ ‎czego,‎ ‎dał‎ ‎się‎ ‎nakłonić‎ ‎do‎ ‎złożenia‎ ‎korony‎ ‎i‎ ‎podpisania abdykacyi,‎ ‎-‎ ‎wiecznej‎ ‎swej‎ ‎hańby.‎ ‎Stało‎ ‎się‎ ‎to‎ ‎na‎ ‎dniu‎ ‎25‎ ‎list.‎ ‎1795‎ ‎r. w‎ ‎30.‎ ‎rocznicę‎ ‎jego‎ ‎koronacyi.‎ ‎Katarzyna‎ ‎włożyła‎ ‎mu‎ ‎na‎ ‎głowę koronę‎ ‎polską‎ ‎i‎ ‎ona‎ ‎mu‎ ‎ją‎ ‎też‎ ‎odebrała,‎ ‎-‎ ‎przeznaczywszy‎ ‎mu w‎ ‎zamian‎ ‎za‎ ‎nią‎ ‎200‎ ‎0‎ ‎dukatów‎ ‎rocznej‎ ‎pensyi‎ ‎i‎ ‎zaręczywszy, że‎ ‎się‎ ‎postara‎ ‎o‎ ‎zapłacenie‎ ‎jego‎ ‎długów. 

Wkrótce‎ ‎po‎ ‎abdykacyi‎ ‎tej‎ ‎umarła‎ ‎Katarzyna‎ ‎nagłe,‎ ‎tknięta paraliżem.‎ ‎Syn‎ ‎jej‎ ‎Paweł,‎ ‎objąwszy‎ ‎tron,‎ ‎powołał‎ ‎zdetronizowanego króla‎ ‎polskiego‎ ‎do‎ ‎Petersburga‎ ‎na‎ ‎swoją‎ ‎koronacyą.‎ ‎Stanisław‎ ‎Poniatowski‎ ‎pozostał‎ ‎odtąd‎ ‎w‎ ‎stolicy‎ ‎Rosyi;‎ ‎-‎ ‎oddawał‎ ‎i‎ ‎odbierał wizyty,‎ ‎bywał‎ ‎na‎ ‎paradach,‎ ‎obiadach,‎ ‎jeździł‎ ‎na‎ ‎koncerta‎ ‎i‎ ‎do‎ ‎teatru, aż‎ ‎dnia‎ ‎12‎ ‎lutego‎ ‎1798‎ ‎r.‎ ‎umarł‎ ‎nagle‎ ‎na‎ ‎apopleksyą. 

Tak‎ ‎skończył‎‎ ‎ostatni‎ ‎król‎ ‎polski;‎ ‎-‎ ‎naród‎ ‎przyjął‎ ‎wiadomość o‎ ‎śmierci‎ ‎jego‎ ‎obojętnie;‎ ‎-‎ ‎najbliżsi‎ ‎z‎ ‎otoczenia‎ ‎jego‎ ‎żałowali‎ ‎go, jako‎ ‎człowieka‎ ‎prywatnego,‎ ‎-‎ ‎posiadającego‎ ‎nie‎ ‎jednę‎ ‎z‎ ‎dobrych przymiotów‎ ‎serca‎ ‎i‎ ‎duszy. 

Car‎ ‎Paweł‎ ‎uwolnił‎ ‎Kościuszkę‎ ‎i‎ ‎wszystkich‎ ‎za‎ ‎powstanie‎ ‎uwięzionych;‎ ‎12‎ ‎000‎ ‎więźniów‎ ‎Polaków‎ ‎powróciło‎ ‎w‎ ‎ojczyste‎ ‎strony.

Nad‎ ‎obszarem,‎ ‎rankiem‎ ‎szarym,‎ ‎wschodzi‎ ‎jasna‎ ‎zorza, 
Zorza‎ ‎wschodzi‎ ‎z‎ ‎po‎ ‎za‎ ‎świata,‎ ‎Kościuszko‎ ‎z‎ ‎za‎ ‎morza. 
Ptak‎ ‎szczebiota,‎ ‎zorza‎ ‎złota‎ ‎pobudziła‎ ‎ptaki, 
A‎ ‎Kościuszko‎ ‎budzi‎ ‎ludzi,‎ ‎krakowskie‎ ‎wieśniaki; 
I‎ ‎było‎ ‎tam‎ ‎ludu‎ ‎wiele‎ ‎przed‎ ‎Panną,‎ ‎Maryą‎ ...

Z‎ ‎poematu‎ ‎„‎Kościuszko“‎ ‎T.‎ ‎Lenartowicza.