Złoto

1. Dukat Wacława, króla Czeskiego z czasów, gdy się księciem polskim tytułował. Stemple rznięte od ręki przez Majnerta, znajdują się w zbiorze Czapskiego. Oryginały istnieją i nie są nawet nadmiernie rzadkie. Fabrykat Majnerta robiony widocznie podług niedokładnego rysunku Bandtkiego, różni się od oryginału tern, że głoski na obu stronach większe; także lilja florencka większa i końce jej dotykają liter. Na oryginale lilja zgrabniejsza i wysmukła, nigdzie liter nie dotyka.

2. Dukat Alexandra, króla Polskiego. Stempel cięty ręcznie, w zbiorze Czapskiego. Koehler w „Dukaten Cabinet" opisuje tego dukata, co zapewne dało Majnertowi myśl do podrobienia tej nadzwyczajności, której w oryginale nigdy nikt nie widział. Cały typ tego dukata nie zgadza się z typem epoki. Wtedy nie umieszczano jeszcze orła i pogoni na wspólnej tarczy. Św. Stanisław ma za ładnie i zbyt systematycznie ułożone fałdy ornatu. Tarcze herbowe strony odwrotnej, kształtu zupełnie fantastycznego, nie zgadzającego się zupełnie z ówcześnie używanemi typami. Już Bandtkie § 44. Tab. 4. Nr. 64 opisuje tego dukata jako podrobionego. Naiwne to fałszerstwo musiało się też nie opłacać i mało sztuk wybito, bo znam tylko jedną ze zbioru hr. Andrzeja Potockiego. 

3. Dukat koronny 1528. Stempel rznięty od ręki; Kostrzębski przypisuje go Fajnowi, który wziął sobie prawdopodobnie za wzór niezupełnie dokładny rysunek Zagórskiego. Różnica pomiędzy fałszywym a oryginałem polega na odmiennej interpunktacji: 

na oryginale   SIGIS : I. — . REX : POL.
na fałszywym SIGIS . I  —   REX . POL 

nadto na fałszywym popiersie mniejsze i brak lewego naramiennika. Na stronie odwrotnej zamiast gwiazdek pomiędzy słowami, jakieś bezkształtne znaczki, widocznie drobne gwiazdki nie dały się od ręki wyciąć!

4. Dukat koronny 1528 z królem w całej postaci. Takiego dukata podaje Kostrzębski jako fabryki Fajna; nigdy takiego nie widziałem, tak samo, jak nikt z żyjących numizmatyków. Oryginały dotąd także nieznane. 

5. Dukat koronny 1529. Bez żadnych szczegółów, jak wygląda, podaje również Kostrzębski, jako wyrób Fajna. Nigdzie takiego fabrykatu nie widziałem. Oryginały chociaż bardzo rzadkie, lecz w kilku sztukach znane. 

6. Dukat koronny 1534. Odbitkę tego dukata znalazłem w zbiorze odbitek monet fałszywych, danym mi przez Władysława Bartynowskiego. Gdzieby się ten fałszywy dukat znajdował i z jakiej pochodził fabryki, o tem nigdzie żadnej wzmianki znaleźć nie mogłem. Sądząc z odbitki, będzie to dzieło Fajna. Litery wykazują nawet na odbitce wszelkie cechy cięcia stempla od ręki i tem odróżni go się niewątpliwie od znanego mi w trzech zbiorach oryginału.

7. Dukat koronny 1535. Bayer przypisuje Fajnowi, Kostrzębski Sznejdrowi. Istnieją też dwie odmiany, bo posiadam takiego dukata i oprócz niego stempel strony popiersiowej odmiennej roboty. Obie sztuki są wcale udane. Oprócz ogólnych znamion monet bitych stemplem rzniętym od ręki, widzimy następujące: 

Na dukacie: oryginał ma pomiędzy słowami trudne dla fałszerza do wykonania pięciokulkowe kwiatki, które fałszerz niekształtnemi znakami zastąpił. Na tarczy herbowej, tam, gdzie powinien być orzeł pruski (z mieczem i koroną na szyi) jest drugi orzeł polski. 

Na stemplu nie ma korona wewnątrz trzech lilij, jak na oryginale, nadto czepiec na głowie pod koroną powinien być zupełnie gładki, a jest przedzielony i część górna cieniowana. Oryginał tego dukata chociaż rzadki, jest pewnie najmniej rzadkim dukatem panowania Zygmunta I. Fałszywe sztuki widziałem w kilku zbiorach.

7. Dukat koronny 1538 podaje Kostrzębski jako fabrykat Fajna; nigdy go nie widziałem. Oryginał nieznany.

8. Dukat koronny 1540 — jak poprzedni.

9. Dukat koronny 1548, cała postać króla w zbroi i płaszczu. Ogólnie Fajnowi przypisany. Czapski posiadał dwie odmiany Nr 444 i 9369, z których jedna trochę lepszej roboty. Oprócz ogólnych znamion fałszywych monet jest i ta, że na stronie herbowej po REX powinien być dwukropek, którego na sztukach fałszywych niema. Nadto na oryginale niema pośrodku czterech herbów krajowych małej tarczy z herbem rakuskim, która znajduje się na sztukach fałszywych i na rysunku Zagórskiego. Rysunek ten więc nie ścisły, bo nie mógł być robiony podług fałszywej sztuki, gdyż dzieło Zagórskiego wydane 1845, a fabrykacja Fajna rozpoczęła się 20 lat później. Oryginały u hr. Potockiego, w Wiedniu i w Ermitażu. 

10. Dukat koronny, podwójny 1533. Beyer i Kostrzębski przypisują Fajnowi. Cz. 10094. Istnieją dwie odmiany, nie wiele się różniące, obie bite bardzo starannie od ręki ciętemi stemplami. Odmiana, znajdująca się w zbiorach Potockiego i Czapskiego, ma dno korony cieniowane, moja sztuka natomiast puste. Są i małe różnice w kształcie tarczy herbowej. Sztuki oryginalne, znajdujące się w zbiorach Potockiego i w Ermitażu, są zupełnie identyczne, korona ma dno puste. Odmiana pierwsza powstała zapewne z rysunku Zagórskiego, gdzie rysownik nie zupełnie dokładnie kopjował, a fałszerz aż nazbyt ściśle rysunku nie trzymał. Czy będąca u mnie sztuka mogłaby być poprawką poprzedniej odmiany, trudno osądzić.

11. Dukat gdański 1540. Czapski Nr. 5661 nie podaje fabrykanta, tylko wspomina. „Kopja wyjątkowo dobrze zrobiona". Sztuka ta ma jednak wszelkie cechy monety fałszywej, mianowicie gdy się bada kształty głosek. Trudno wiedzieć, czy to fabrykat Fajna, czy może Sznejdra. Oryginał znany jedynie w zbiorze Potockiego.

12. Dukat gdański 1546, Kostrzębski zapisał jako fabrykat Fajna; w innej notatce przypisuje Sznejdrowi. Cz. 445 podaje Fajna jako wykonawcę. Oryginał nie należy dziś do wielkich rzadkości popiersiowych i literowych, co utrudnia porównanie z sztuką fałszywą. Falsyfikaty dziś nieomal rzadsze od oryginałów — odkryjemy je najłatwiej przez porównanie z oryginałami.

13. Dukat gdański 1548. Tak samo Kostrzębski, jak i Czapski (Nr. 444) przypisują go Fajnowi. Mam jednak wrażenie, że jest on inną ręką robiony — może więc Sznejder, ale trudno coś pewnego orzec. Zresztą o dukacie tym tylko to samo, co o poprzednim powiedzieć można.

14. Dukat litewski 1548. Beyer i Kostrzębski przypisują Fajnowi. Czapski (Nr. 10118) nic podaje fabrykanta. Jest to wierna kopja rysunku Zagórskiego Nr. 89 i różni się od oryginału tylko drobnemi bardzo szczegółami. Na tylnej części korony strony popiersiowej brak czwartej perełki pod głoską V; orzeł polski w herbie i strony odwrotnej języka nie ma. Oba te drobne szczegóły widzi się wyraźnie na dobrze zachowanej sztuce oryginalnej. Oryginały widziałem w czterech zbiorach.

15. Dukat litewski 1561 podaje Kostrzębski jako fabrykat Fajna. Nigdy się z dukatem fałszywym tego roku nie spotkałem. Oryginały znam ze zbiorów Potockiego i Sobańskiego.

16. Dukat litewski 1563, albo 1565 podaje Czapski jako fabrykat Fajna Nr. 587. Ostatnia liczba roku niewyraźna, może być uważana za 3 albo 5. Sztuka naogół dobrze wykonana, i tu braknie jednak języka u orła polskiego, a język smoka (herbu Sforzów) ma kształt krzyżyka + zamiast kształtu strzałki odwrotnej (?). Oba te lata są z rzadkich dukatów Zygmunta Augusta najpospolitsze i w każdym większym zbiorze się znajdują, co nam rozpoznanie fałszywych ułatwia.

17. Portugal litewski (10 dukatów) 1568. Ogólnie jako fabrykat Fajna uznany. Poza ogólnemi cechami monet podrobionych, poza drobnemi szczegółami, jak nie odpowiadający oryginałowi kształt korony, nie identyczna interpunktacja pomiędzy słowami i t. d., zdradza się ten fabrykat przedewszystkiem rokiem 1568. Jest to wierna kopja z dzieła Zagórskiego. Znamy tego portugala z pięciu oryginałów (Potocki, Czapski, Wiedeń, Gotha, Ermitaż); wszystkie są z roku 1562. Wadliwość rysunku Zagórskiego i pogłoski o r. 1568 powstały z powodu fałszywych rysunków dawniejszych dzieł, a te znów z powodu złego zachowania dwóch najdawniej znanych oryginałów.

18. Dukat gdański 1550. Jedyny znany mi egzemplarz tej sztuki jest w moim zbiorze. Bity stemplem ciętym od ręki, ale bardzo nieładnie i nieumiejętnie. Litery bardzo nierówne. Nie wiem komuby go przypisać; w każdym razie nie Fajnowi, którego fabrykaty były zawsze znacznie delikatniejszej roboty. Jest o 1½ milimetra większy, a pomimo tego lżejszy od oryginalnych dukatów gdańskich tego czasu. Oryginał należy do rzadszych roczników. Znam 4.

19. Dukat gdański 1550. Odbitkę tego dukata znalazłem w zbiorze odbitek monet fałszywych, zebranych przez Władysława Bartynowskiego. Sądząc po odbitce, jest pewne podobieństwo z poprzednim dukatem. Popiersie jednak zupełnie inne, a całe wykonanie zdaje się być staranniejsze. Wł. Bartynowski nie pamiętał, gdzie tę odbitkę zrobił. Nie wiadomo też, komuby ten falsyfikat przyznać.

20. Dukat koronny 1586. Ogólnie Fajnowi przyznany. Czapski Nr. 7234. Jest to bardzo wierna kopja z dzieła Czackiego’, znanego z niedokładnych rysunków. Znamy wiele bardzo nieładnych popiersi Stefana Batorego np. na trojakach koronnych 1585—86. Niema jednak żadnego tak strasznego, jak na tym dukacie bez żadnego do Batorego podobieństwa, z brodą, koroną nieproporcjonalnej wielkości. Całość bardzo niefortunne robi wrażenie. Podobno, tak twierdzi Kostrzębski, była to pierwsza fałszowana sztuka, robiona przez Fajna, brakło mu więc pewnie wprawy w tym nowym zawodzie. Oryginały znamy tylko dwa w zbiorach Potockiego i we Wiedniu.

21. Dukat litewski 1586. Tak samo, jak poprzedni, Fajnowi przyznany. Czapski 10149. Popiersie niniejsze, niż na oryginale, zbroja gładka z źle narysowaną głową lwa na ramieniu, w czasie gdy na oryginale na całej zbroi wiele delikatnych ozdób. Na stronie odwrotnej tarcza herbowa, na oryginale ozdobiona, na fałszywym gładka zupełnie i szablonowa. Oryginał znany z pięciu zbiorów.

22. Dukat siedmiogrodzki 1586. Przypisywany Fajnowi; Kostrzębski podaje także Sznejdra jako fabrykanta. Czapski Nr. 787. Co mogło spowodować fałszerza do fabrykacji tego niezbyt rzadkiego dukata, trudno wiedzieć. Oryginałów istnieje kilka odmian i wszystkie brzydko bite, zatem trudno podać różnice pomiędzy niemi, a wcale dobrze naśladującym je podrobionym. Jedynie ogólne cechy sztuki bitej stemplem ciętym od ręki mogą nam w wydaniu sądu pomóc, a jeszcze lepiej porównanie ze znajdującym się w każdym większym zbiorze oryginałem.

23. Dukat gdański 1577 z napisem: Defende nos.... Ogólnie Fajn jako fałszerz podawany; Kostrzębski jednak i Sznejdra o fałszerstwo posądza. Trudne to bardzo zadanie dać co do tej sztuki pewne zupełnie wskazówki, bo istnieją bardzo rzadkie oryginały starego bicia i nowe bicia w kilku odmianach. To ułatwiło zadanie fałszerzom w zrobieniu dwóch odmian podrobionych. O ile to wybadać mogłem, to stare oryginały i nowsze odbitki odróżnić można od fałszywych tem, że Chrystus stoi na kępie trawy, której na fałszywych sztukach niema. Na stronie odwrotnej oryginałów jest na końcu legendy gałązka liściasta, na nowych odbiciach jej niema; na fałszywych jest coś podobnego, ale bardzo niewyraźne. Nadto na sztukach fałszywych nad herbem miasta, pomiędzy głowami lwów, jest palma o czterech parach liści, której ani na oryginałach, ani na nowych biciach niema. Nowych bić jest kilka odmian, zdaje się z tego powodu, że zachował się tylko stempel z Chrystusem, a do strony odwrotnej musiano używać stempli z czasów Zygmunta I, lub Zygmunta Augusta. Z wyjątkiem jedynego Vossberga wszystkie znane mi dzieła podają rysunki i opisy niedokładne i przeważnie z nowych odbitek robione.

24. Dukat koronny 1592 z królem w całej postaci. Jednogłośnie jako dzieło Fajna uznany. Czapski 1733. Oryginał niezmiernie rzadki z trzech tylko zbiorów znany. Sztuka fałszywa ma bardzo źle i nierówno ryte litery, które jak na rzadko której sztuce uwydatniają cięcie stempla od ręki; u stóp króla znak haków (mennicy Poznańskiej), pomiędzy hakami powinny być krzyżyki, które na oryginałach są zupełnie wyraźne, podczas gdy na fałszywych brakują. Haki bardzo niezgrabnie ryte.

25. Dukat koronny 1595. Znany jedynie ze zbioru Czapskiego Nr. 1725, różni się od oryginału tem, że na stronie herbowej koniec legendy jest POLON. zamiast POLO; nadto niema żadnych kropek pomiędzy słowami, w czasie gdy na oryginale wszędzie są kropki, lub dwukropki.

26. Portugal koronny 1592 z królem w całej postaci, opisuje Kostrzębski jako falsyfikat Fajna. Przypuszczać można, że Fajn robiąc ten stempel, miał zamiar bić nim 10-dukatowe sztuki; zdaje się, że tego zamiaru nie wykonał, bo nigdzie złotej sztuki nie spotkałem. W zbiorze Czapskiego Nr. 1724 jest taka sztuka srebrna. Oryginały bite w złocie, wagi 10 dukatów w tymże zbiorze, wagi ośmiu dukatów we Wiedniu. Fałszywa sztuka jest wierną bardzo kopją, a różnica w całym charakterze rysunku i kształcie liter.

27. Dukat koronny 1671, ogólnie Fajnowi przyznany. Czapski Nr. 5940. Oryginał mamy tylko jako dukat podwójny. Monety tego panowania są jedynie próbami menniczemi, niewątpliwie tego samego artysty. Sztuka fałszywa nie odpowiada zupełnie typowi oryginału, chociaż do dukatów pojedyńczych mógł być projektowany inny wzór, niż do podwójnych. Na dwudukatówce ze zbioru Czapskiego napis obu stron jest jakby na wstędze, zgrabnie a wyraźnie zwiniętej w górnych końcach; na sztuce fałszywej, chcącej to widocznie naśladować, zamiast wstęgi, otoki niezgrabnie nad głową króla i koło korony zakręcone. Tarcze herbowe dwudukatówki ładnego wielokątnego rysunku o harmonijnych zaokrągleniach kątów; sztuka fałszywa ma szablonowe ostre linje i zagięcia w rysunku tarczy. Jedno spojrzenie na doskonale i artystycznie wykonany rysunek w dziele Czapskiego, Tom IV, str. 90 i na sztukę fałszywą wystarczy do rozpoznania sztuki fałszywej, chociaż jest ona dukatem pojedyńczym, a rysunek przedstawia dukata podwójnego.

28. Dukat koronny 1681. Przez Beyera i Kostrzębskiego Fajnowi przypisany. Czapski Nr. 10398. Oryginały znajdują się jedynie we Wiedniu i Ermitażu. Na rysunki Zagórskiego trudno się spuścić, niema więc z czem porównać sztuki fałszywej i orzec, czem się od oryginału różni. W każdym razie sztuka ta, do lepiej udanych fałszerstw zaliczoną być może, jednak na rysunku naszym widzimy wyraźnie, przedewszystkiem w literach, wszelkie oznaki stempla rzniętego od ręki.