Kazimierz III, Wielki

Syn Władysława Łokietka i Jadwigi, córki Bolesława, księcia kaliskiego, urodzony to Kowalu na Kujawach dnia 30 kwietnia 1310 r. Wstąpił na tron po ojcu dnia 2 marca 1333 r. - Miał trzy żony. Pierwszą była Anna Aldona, córka Giedymina, miel. ks. litewskiego, zaślubiona to Krakowie 1325 r. (zmarła 1339 r.) a z niej córki: Elżbietę, najprzód bawarską, potem pomorską księżniczkę, i Kunegundę, wydaną za Ludwika Romanusa, księcia bawarskiego. Żoną drugą była Adelajda, córka Henryka, landgrafa heskiego, zaślubiona 1341 r., wreszcie trzecia Jadwiga, córka Henryka, księcia Głogowskiego, zaślubiona 1365 r., a z niej córka Anna, hrabina Cylijska. - Kazimierz Wielki umarł w Krakowie dnia 5 listopada 1370 r., żył lat 60, panował lat 37, pochowany w kościele katedralnym w Krakowie. 

Nie była Polska wielką, gdy Kazimierz rządzić zaczął, a przytem srodze spustoszona wojnami, toczonemi za czasów Łokietka. Poznał mądry monarcha, że przedewszystkiem trzeba Polsce pokoju i dlatego wolał Pomorze i Ślązk utracić, niż nowe rozpoczynać boje. Zawarł więc pokój z Krzyżakami, na mocy którego odstąpił im Pomorze, zapewniając sobie zwierzchnictwo, a Krzyżacy oddali mu żyzne Kujawy, które mieli w posiadaniu. Ponieważ król czeski, Jan, jako następca Wacława, rościł sobie prawa do tronu polskiego, przeto Kazimierz zgodził się z nim w ten sposób, że Jan zrzekł się praw do korony polskiej, a Kazimierz praw do Śląska. Odtąd rzeczona kraina, zwana Staropolską, na zawsze odpadła od pnia wspólnego. Kazimierz Wielki tak drogiemi ofiarami zabezpieczywszy sobie pokój, zaczął kraj podnosić do kwitnącego stanu. Wiedząc, źe rolnictwo, przemysł i handel stanowią oczywistą potęgę i bogactwo narodu, starał się o udoskonalenie tych trzech dźwigni dobrobytu. W szczególną swą opiekę wziął tedy włościan, broniąc ich przeciw nadużyciom panów. Stąd zyskał Kazimierz Wielki zaszczytną nazwę „Króla chłopków." Dawniej panowały częściej głody, niż w naszych czasach, gdyż choć gdzie się więcej obrodziło zboża, trudno było przewozić płody rolnicze na inne miejsca dla wielkich odległości i braku dobrych dróg. Otóż Kazimierz starał się temu zaradzić, budował drogi i śpichrze, w których podczas lat urodzajnych składał zboże, a skoro głód nastał rozdawał je między lud ubogi. Ponieważ do chleba i sól potrzebna, więc monarcha postarał się o ulepszenie kopalni soli to Bochni i Wieliczce. Wydał nowe prawo żupne i rozszerzył znacznie sławne na cały świat kopalnie, tak iż polska sól szła daleko za granice kraju. 

Przemysł i handel wspierał Kazimierz rozmaitymi sposoby, a mianowicie przez obwarowanie miast, aby rzemieślnicy bezpieczni byli przed napadami. Łotrów i rozbójników, szkodzących mianowicie rolnictwu i handlowi, karał bardzo srogo. Ściągał też Kazimierz osadników z zagranicy, dając im korzystne prawa, aby zaludniali puste obszary. Dla wspomożenia handlu wybudował gmach ogromny w Krakowie, zwany Sukiennicami, dotąd istniejący. 

Wyjednawszy pokój i dźwignąwszy podupadłe rolnictwo, przemysł i handel, jął się Kazimierz najprzód pracy nad ugruntowaniem w swym kraju sprawiedliwości przez prawodawstwo. Stanął zatem roku 1347 wiekopomny statut Wiślicki, t. j. prawo uchwalone w mieście Wiślicy. Dotąd panowały w Polsce różne prawa. Otóż Statutem Wiślickim zaprowadził Kazimierz Wielki jedno prawo na całą Polskę. 

Miasta w Rzeczypospolitej rządziły się powszechnie prawem Magdeburskiem czyli niemieckiem. Otóż i to prawo udoskonalił Kazimierz Wielki. Do jego czasów ważniejsze sprawy rozstrzygano w Magdeburgu i Hali. Król chłopków zniósł ten zwyczaj, ustanawiając w Krakowie sąd najwyższy. Tak więc Kazimierz gorliwie starał się o ugruntowanie sprawiedliwości, która jak starożytne głosi przysłowie, jest podwaliną wszystkich królestw. 

Roku 1364 założył Kazimierz wszechnicę czyli akademię w Krakowie. Ponieważ później sławna ta szkoła podupadła, aż ją dopiero Jadwiga i Jagiełło odnowili, przeto po dziś dzień zwie się „Wszechnicą Jagiellońską", chociaż pierwszy początek dał jej Kazimierz Wielki. 

Jak wyżej powiedziano, król Kazimierz zrzekł się Pomorza i Śląska z wielką dla Polski stratą. Za to jednak przyłączył do Polski Ruś Czerwoną, księstwo Halickie i część Wołynia z głównemi miastami: Lwowem, Haliczem, Przemyślem, Trębowlą i innemi. 

Nie należało też podówczas do Polski Mazowsze, mające od śmierci Bolesława Krzywoustego osobnych książąt. Otóż jedną część Mazowsza Kazimierz do Polski przyłączył, a drugą wprawdzie pozostawił księciu Ziemowitowi, ale pod warunkiem, źe uzna nad sobą zwierzchnictwo króla Polskiego. Tak samo kraina wołoska Polsce hołdować zaczęła. Przyłączył też Kazimierz do Polski ziemię wschowską i część Brandenburgii, około Drżenia i Santoka (dziś po niemiecku Driesen i Zantoch zwane), które dawniej były od Polski oderwane. 

Tak więc Kazimierz zastawszy Polskę drewnianą, zostawił ją murowaną. Ozdobił i rozszerzył zamek królewski i Katedrę krakowską, powznosił liczne grody i zamki na obronę kraju, wiele miast murami opasał i pobudował liczne kościoły i klasztory. Dnia 5 listopada 1370 r. zakończył wielki ten król żywot doczesny, spadłszy poprzednio z konia na polowaniu. Płacz i smutek niezmierny opanował wszystkich na smutną wieść o zgonie dobrego monarchy. Wszyscy poznali, że stracili prawdziwego ojca narodu. Złożono zwłoki Kazimierzowe w Katedrze krakowskiej, a nad niemi później wzniesiono piękny pomnik, wyobrażający w kamieniu osobę królewską, łta nim wygasł ród Piastów, który pięć wieków rządził w Polsce.